ویژگی تبلیغات انتخاباتی در اسلام

بنابراین، از بسیاری از ابزارهای تبلیغاتی که در غرب رایج است و با ارزش‏های اسلامی سازگاری دارد، می‏توان به عنوان ابزار تبلیغات در جامعه اسلامی بهره گرفت. در این میان، نکته مهم آن است که روش‏ ها و شیوه ‏های تبلیغات باید بر اساس اصول اسلامی باشد.

ویژگی تبلیغات انتخاباتی در اسلام

شیوه‌های تبلیغات و رقابت‏های انتخاباتی در اسلام نشان‏ دهنده ارزش‏ های دینی است. رقابت‏ کنندگان وظیفه دارند هنگام رقابت، ارزش‏ها و موازین دینی را رعایت کنند و به مصالح و منافع عمومی توجه داشته باشند و از فعالیت ‏های ناسازگار با مصالح دینی و ملی بپرهیزند. اکنون ویژگی‏ هایی را بر می‏ شماریم که در باورها و آموزه ‏های دینی ریشه دارد و باید آنها را رعایت کرد:

1. رعایت عدالت و انصاف

عدالت و انصاف از ویژگی‏های مؤمنان و پرهیزکاران است و هر که دارای این ویژگی است، رفتاری متعادل دارد و هنگام داوری، انصاف را رعایت می‏ کند و به حسن معاشرت با دیگران توجه دارد. منصفان، ویژگی‏ های پسندیده افراد را نادیده نمی ‏گیرند و برای تخریب دیگران نمی‏ کوشند. افراط ‏گرایی را با پرهیزکاری و دین‏داری ناسازگار می‏ دانند و با وجدان بیدار و آگاه، هر آنچه را برای خود می‏ پسندند، برای دیگران نیز می‏ پسندند و از موفقیت دیگران شاد می‏شوند. افزون بر آن، درباره کاستی ‏های افراد اغراق نمی ‏کنند و واقع ‏بین هستند.

خداوند در قرآن کریم می‏فرماید:

وَ لا یَجْرِ مَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی ألّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی. (مائده: 8)

مبادا زشت‏کاری و دشمنی گروهی از مردم سبب شود که از راه عدالت خارج شوید.

تبلیغات و رقابت بر مبنای عدالت و انصاف، از ویژگی‏های تبلیغات انتخاباتی در اسلام است و نامزدها مسئولیت دارند به این امر مهم توجه کنند و از داوری ‏های شتاب‏زده و افراطی و یک‏جانبه بپرهیزند و هر آنچه را برای خود نیک می‏دانند، برای دیگران نیز بخواهند.

2. صداقت

صداقت نامزدها در تبلیغات و فعالیت‏ هایشان، سبب افزایش اتحاد عمومی، مقبولیت نظام سیاسی و تقویت مناسبات مردم و حکومت می‏شود و جلو گسترش نارضایتی‏ های اجتماعی را می‏گیرد. در آموزه‏ های دینی، صداقت جزو ویژگی‏های پرهیزکاران است و مؤمنان از پرداختن به امور نادرست، به شدت منع شده ‏اند. خداوند در قرآن کریم می‏فرماید:

إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذینَ لا یُؤمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ. (نحل: 105)

کسانی دروغ می‏گویند که به آیات الهی ایمان ندارند و آنان دروغ‏گویانند.

امام باقر علیه ‏السلام نیز می‏فرماید: ( محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، ص. 254):

خداوند برای شر و بدی، قفلی قرار داده که کلید آن قفل‏ها، شراب است. دروغ از شراب بدتر است.

بنابراین، صداقت در تبلیغات و فعالیت‏های انتخاباتی، از ویژگی‏های تبلیغات انتخاباتی در جوامع دینی است و شایسته نیست که نامزدهای انتخاباتی با زیر پا گذاشتن ارزش‏های دینی، آرای بیشتری به دست آورند.

3. رعایت ارزش‏های دینی

وفاداری به ارزش‏های فرهنگی و دینی، عامل هم‏بستگی است و مانع ظهور ناهنجاری‏های اجتماعی می‏شود. رعایت ارزش ‏های دینی در رشد و تکامل جوامع نقش مهمی دارد و شهروندان را در رسیدن به تکامل مادی و معنوی یاری می‏کند. در جوامع اسلامی، رعایت این مهم از سوی نخبگان و نامزدهای انتخاباتی اهمیت ویژه‏ای دارد و هرگونه بی‏توجهی به این ارزش‏ها، سبب بی‏ اعتمادی مردم به ارزش ‏های دینی و حکومت اسلامی می‏شود.

بدین ترتیب، رعایت ارزش‏های دینی و فرهنگی در تبلیغات انتخاباتی مهم است و نامزدهای انتخاباتی وظیفه دارند از رفتار و گفتاری که با فرهنگ و ارزش‏های دینی مردم ناسازگار است، پرهیز کنند. پس بایسته است از به کار بستن الگوهای وارداتی و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی بپرهیزند و اصالت و هویت خود را حفظ کنند. بدین‏گونه می‏توانند وفاداری دینی خود را در فرآیند تبلیغات نشان دهند.

4. رعایت ارزش‏های دینی

وفاداری به ارزش‏های فرهنگی و دینی، عامل هم‏بستگی است و مانع ظهور ناهنجاری‏ های اجتماعی می‏شود. رعایت ارزش‏های دینی در رشد و تکامل جوامع نقش مهمی دارد و شهروندان را در رسیدن به تکامل مادی و معنوی یاری می‏کند. در جوامع اسلامی، رعایت این مهم از سوی نخبگان و نامزدهای انتخاباتی اهمیت ویژه‏ای دارد و هرگونه بی‏ توجهی به این ارزش‏ها، سبب بی ‏اعتمادی مردم به ارزش‏ های دینی و حکومت اسلامی می‏شود.

بدین ترتیب، رعایت ارزش‏ های دینی و فرهنگی در تبلیغات انتخاباتی مهم است و نامزدهای انتخاباتی وظیفه دارند از رفتار و گفتاری که با فرهنگ و ارزش‏های دینی مردم ناسازگار است، پرهیز کنند. پس بایسته است از به کار بستن الگوهای وارداتی و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی بپرهیزند و اصالت و هویت خود را حفظ کنند. بدین‏گونه می‏توانند وفاداری دینی خود را در فرآیند تبلیغات نشان دهند.

5. اعتقاد به آرای مردم

انتخابات، سازمان‏ یافته‏ ترین شیوه همکاری سیاسی مردم و وسیله‏ای برای برقراری و تقویت هم‏بستگی ملی است. مردم با شرکت در انتخابات، به افرادی که علاقه دارند، رأی می‏ دهند و بدین ترتیب، هم‏بستگی ملی شکل می‏گیرد و جلو انباشت نارضایتی ‏های پنهان گرفته می‏شود.

حکومت ‏کنندگان با نیازهای واقعی مردم آشنا می‏شوند و زمام‏داران مجبورند پاسخ‏گو باشند و بدین‏گونه احساس هم‏بستگی سیاسی افزایش می‏یابد.

در آموزه‏ های دینی، مردم در تشکیل حکومت، تفاهم و همکاری با حکومت ‏کنندگان و نظارت بر فعالیت‏های آنان، نقش ویژه ‏ای دارند. مناسبات مردم و زمام‏داران بر پایه رضایت و تعامل دوجانبه است و تصمیم ‏گیری‏ های عمومی، با مشورت و تفاهم صورت می‏گیرد.

امام علی علیه‏ السلام می‏فرماید:

... قَدْ کانَ رَسُولُ اللّهِ صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله عَهِدَ إِلَیَّ عَهْدا فَقالَ یَا بْنَ أَبِی طالِبٍ لَکَ (وِلاءُ أُمَّتِی) فَإِنْ وَلَّوْکَ فِی عافِیَةٍ وَ أَجْمَعُوا عَلَیْکَ بِالرِّضا فَقُمْ بِأَمْرِهِمْ و إِنِ اخْتَلَفُوا عَلَیْکَ فَدَعْهُمْ وَ ما هُمْ فِیهِ. (محمدحسین نوری، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1400 هـ . ق، ج 11، ص 78.)

رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله با من عهد کرد و فرمود: ای پسر ابی‏طالب! (سرپرستی امت) با تو است. پس اگر مردم با رضایت از تو اطاعت کردند، به امور آنان بپرداز وگرنه امورشان را به خودشان واگذار.

آرای مردم، تعیین ‏کننده است و نامزدهای انتخاباتی باید وفاداری و پای‏بندی خود را به این امر نشان دهند. ازاین‏رو، باید از اتهام‏ های واهی به این و آن بپرهیزند و برای تقویت و تحکیم هنجارهای سالم انتخاباتی بکوشند. همچنین شکست و پیروزی را با روی باز بپذیرند و برای جلب افکار عمومی تلاش کنند.

6. مسئولیت ‏پذیری

مسئولیت‏ پذیری، رمز بقا، تکامل و توسعه است. در جامعه‏ های مسئولیت ‏پذیر، افراد می ‏کوشند کاستی‏ ها را رفع کنند و وظایف خود را به مناسب‏ترین شیوه انجام دهند. افراد مسئولیت‏ پذیر همواره برای ترقی و تکامل همه‏ جانبه کشور می‏ کوشند و از انفعال و بی‏ اعتنایی بیزارند. آنان مشکلات و نارسایی ‏های کوتاه‏ مدت را بر موانع بلندمدت ترجیح می‏ دهند و برای رسیدن به آینده ‏ای روشن، سرمایه‏ گذاری می ‏کنند. چنین افرادی احساس وابستگی شدید اجتماعی دارند و خود را در شکست و پیروزی جامعه شریک می‏ دانند. از پیروزی و موفقیت‏ های ملی به خود می‏ بالند و از کاستی‏ های آن رنج می‏برند.

در جوامع منفعل، احساس وابستگی اجتماعی ضعیف است و شهروندان احساس پراکندگی و انزوا دارند. آنان آرزوهای فردی را بر نیازهای عمومی ترجیح می‏دهند و همواره در پی فرصتی برای سوءاستفاده از کاستی‏های عمومی هستند.

در آموزه‏ های دینی، مسلمانان برادران دینی یکدیگرند و به هم وابسته ‏اند. همگی اعضای یک پیکر واحدند و در برابر همدیگر احساس مسئولیت دارند.

پیامبر اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله می‏ فرماید: «مَنْ أَصْبَحَ وَ لایَهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ؛ کسی که صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نیست».( اصول کافی، ج 2، ص 163.)

احساس مسئولیت در تبلیغات انتخاباتی، از ویژگی‏ های تبلیغات انتخاباتی در نظام اسلامی است و همگان مسئولند برای حفظ سلامت و تضمین درستی انتخابات و تبلیغات انتخاباتی بکوشند.

7. پرهیز از وعده ‏های ناممکن

ماهیت وعده‏ های ناممکن، بزرگ‏ نمایی درباره توانایی ‏ها، فریب افکار عمومی یا درک نادرست از شرایط و امکانات است. وعده ‏دهندگان برای جلب آرای مردم، به آنان وعده می‏ دهند که اوضاع بهبود می ‏یابد و موانع رفع می‏شود و جامعه آرمانی شکل می‏گیرد. آنان خواسته‏ های مردم را افزایش می ‏دهند و امید کاذب تولید می‏کنند، ولی پس از مدتی، آرزوهای مردم بر باد خواهد رفت و ناامیدی بر آنان حاکم خواهد شد. اعتماد عمومی آسیب خواهد دید و نارضایتی‏ های اجتماعی گسترش خواهد یافت.

در آموزه ‏های دینی، وفاداری و پای‏بندی به تعهد، از ویژگی‏های پرهیزکاران است و آنان از دادن وعده ‏های پوچ به شدت منع شده‏ اند. خداوند در قرآن کریم می فرماید: )و أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْوولاً؛ به وعده‏ هایتان وفا کنید، چون از آن بازخواست می ‏شود و مسئولیت دارد(.(اسراء: 34)

بنابراین، یکی دیگر از ویژگی‏های تبلیغات در جامعه دینی، پرهیز از دادن وعده‏ های ناممکن است و نامزدهای انتخاباتی باید از بزرگ‏نمایی و دادن امیدهای کاذب بپرهیزند و از توانایی‏ های واقعی خود سخن بگویند. همچنین جامعه ‏ای آرمانی و تخیلی ترسیم نکنند و شهروندان را بدبین و ناامید نسازند.

8. پرهیز از شایعه

شایعه‏ پراکنی، دامن زدن به خبرهای نامعتبر است. محتوای شایعه گاه ساختگی و غیرواقعی است و زمانی نیز می‏تواند نشان‏ دهنده بخشی از یک واقعیت اجتماعی باشد که انسان‏ها بدون کاوش در درستی و نادرستی آن، در انتشار آن دخالت می‏کنند. شایعه به ویژه در دوره تبلیغات انتخاباتی سبب گسترش بی ‏اعتمادی و نارضایتی‏های اجتماعی می‏شود؛ احساس بدبینی و دشمنی را میان افراد تقویت می‏کند؛ به وحدت و هم‏بستگی ملی آسیب می‏رساند و سبب افزایش نزاع و جدل ‏ها می‏شود. همچنین مشروعیت نظام را زیر سؤال می‏برد و میان جامعه و حکومت فاصله می‏اندازد.

(شایعه معمولاً مجموعه‏ ای از غیبت، بهتان، استهزا و گاه دشنام است که بر اساس نص صریح احکام اسلامی، تصدیق هر یک از موارد فوق یا سکوت و عدم مقابله با شایعه، در حقیقت، نوعی مشارکت در جرم و دوستی با مجرم اولیه است و از گناهان کبیره محسوب می ‏شود).

دامن زدن به شایعه‏ ها با آموزه‏ های دینی ناسازگار است و مؤمنان از پرداختن به این امور منع شده ‏اند. خداوند در این باره می‏فرماید:

هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمِیمٍ مَنّاعٍ لِلْخَیْرِ مُعْتدٍ أَثِیمٍ. (قلم: 11 و 12)( افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ص 133.)

عده‏ ای دایم عیب‏ جویی و سخن‏ چینی می‏کنند و هر چه بتوانند، مردم را از خیر و سعادت باز می‏دارند و در ستم و بدکاری می‏کوشند.
بنابراین، زیبنده نیست که در جامعه اسلامی، نامزدهای انتخاباتی با جوسازی، شایعه‏ پراکنی، نادیده گرفتن مصالح نظام و ایجاد بی‏اعتمادی و تنش در فضای عمومی کشور، برای رسیدن به قدرت بکوشند.

9.رعایت اخلاق و ادب

رعایت ادب، یکی دیگر از اصول تبلیغات در جوامع دینی است و در برگزاری انتخابات سالم و به دور از خشونت و نفرت نقش دارد. رعایت ادب، همکاری‏های عمومی را تقویت می‏کند؛ سبب گسترش فرهنگ گفتگو و دوستی می‏شود و از سوءتفاهم‏ها و دشمنی ‏های بی ‏مورد و نابجا جلوگیری می‏کند. در مقابل، در محیطی پر از ناسزاگویی و اتهام‏های رنگارنگ، عواطف و احساسات انسانی آسیب می‏بیند و فضایی نفرت ‏انگیز و انتقام ‏جویانه شکل می‏گیرد. دشمنی گسترش می‏یابد و همکاری‏ های سازنده فراموش می‏شود.

رعایت ادب از ویژگی‏های مؤمنان است و در آموزه‏ های دینی جایگاه ویژه ‏ای دارد. خداوند در قرآن کریم می‏فرماید:

أُدْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی هِیَ أَحْسَنُ. (نحل: 125)

با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت کن و با آنها به روش نیکوتر استدلال و مناظره کن.

در تبلیغات انتخاباتی، رعایت ادب در برقراری آرامش و برگزاری انتخابات آزاد، سالم، عادلانه و منصفانه نقش ویژه‏ای دارد. همچنین با حفظ حقوق افراد سبب تحکیم وفاق و هم‏دلی می‏شود؛ فضای همکاری و دوستی را تقویت می‏کند؛ جلوی گسترش الگوهای نامناسب را می ‏گیرد و به تقویت فرآیند مردم سالاری دینی می ‏انجامد.

10. پرهیز از تهمت و افترا

تهمت از گناهان کبیره است. تهمت زدن، به پیوندها آسیب می‏رساند و سبب دشمنی افراد می‏ شود و ارزش‏های دینی و اخلاقی را تضعیف می‏کند. شکستن حرمت افراد و ارزش‏ های فرهنگی، به اعتماد عمومی آسیب می‏رساند و سبب کاهش مقبولیت نظام می ‏شود. بنابراین، اتهام بستن به دیگران، پی‏آمد های منفی فراوانی دارد و مانع شکل‏ گیری مناسبات نیک و منصفانه می‏شود.

در آموزه ‏های دینی، تهمت زدن، گناهی نابخشودنی است. افزون بر آن، تهمت ‏زننده را می‏ توان در دادگاه صالحه محاکمه کرد. ازاین‏رو، در قرآن کریم می‏خوانیم:

لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللّهُ سَمیعًا عَلیمًا. (نساء: 148)

خداوند بلند کردن صدا را به بدگویی دوست ندارد، مگر از آن کس که به او ستمی شده باشد و خداوند شنوا و داناست.

بنابراین، رقابت ‏های تبلیغاتی در جوامع دینی باید از هرگونه اتهام ‏زدن و تبلیغ منفی علیه دیگران به دور باشد.

11. پرهیز از اسراف و زیاده‏ روی

زیاده ‏روی و اسراف در تبلیغات انتخاباتی سبب بدبینی مردم می‏شود؛ زمینه شایعه‏ افکنی و اتهام‏ زنی را فراهم می‏کند؛ به چشم و هم‏چشمی‏ ها دامن می‏زند و سبب هدر رفتن امکانات مادی و معنوی جامعه می ‏شود. همچنین به واقع ‏نمایی در تبلیغات آسیب می‏ رساند؛ چون با فریب دادن افکار عمومی، تبلیغات را از مسیر تعادل خارج می‏کند و زیاده ‏روی را در جامعه نهادینه می‏ سازد.

اسراف در فرهنگ دینی، با ویژگی‏های پرهیزکاران ناسازگار بوده و ناپسند شمرده شده است. ازاین‏رو، مؤمنان باید از افراط و تفریط بپرهیزند و در زندگی، اعتدال خود را حفظ کنند.

خداوند در قرآن کریم می‏فرماید:

وَ لاتُطیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفینَ الَّذینَ یُفْسِدُونَ فِی اْلأَرْضِ وَ لایُصْلِحُونَ. (شعرا: 151 و 152)

و از فرمان افراط ‏گران پیروی مکنید؛ آنان که در زمین فساد می‏کنند و اصلاح نمی ‏کنند.

بنابراین، اسراف در تبلیغات انتخاباتی، زیان‏ های مادی و معنوی بسیاری دارد و گسترش آن با مصالح عمومی ناسازگار است. نامزدهای انتخاباتی، باید از زیاده‏ روی و ریخت و پاش‏ های تبلیغاتی بپرهیزند و به میانه ‏روی توجه داشته باشند.

مهدی کرمی - کارشناس ارشد جامعه شناسی