توبه حقيقي و شرايط آن

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از احمد بهشتی، در این مقاله به توبه حقیقی و حالات توبه کنندگان و آثار آن را اشاره می شود.

امام سجاد(علیه السلام)  مي‌فرمايد: وَ طَهِّرْنِي مِنْ دَنَسِ مَا أَسْلَفْتُ، وَ امْحُ عَنِّي شَرَّ مَا قَدَّمْتُ... مرا از ناپاكي آنچه پيشتر كرده‌ام، بپالاي! و شَرّ آنچه را از اين پيش انجام داده‌ام، از ميان بردار (همو ،15/6، ص125-124). در جاي ديگري مي‌فرمايد: وَ قِنِي مِنَ الْمَعَاصِي، وَ اسْتَعْمِلْنِي بِالطَّاعَةِ، وَ ارْزُقْنِي حُسْنَ الْإِنَابَةِ، وَ طَهِّرْنِي بِالتَّوْبَةِ... و مرا از گناهان باز دار و به فرمانبرداري بگُمار و بازگشت نيك به سوي خود را، روزي من گردان و مرا با پذيرش توبه، پاكيزه دار....( همو، 16/33، ص135-134). هر توبه‌اي كه تأمين كنندة چنين هدفي باشد، توبه‌اي صحيح و مقبول خواهد بود. امام سجّاد(ع) شرايط توبة حقیقی را چنين بيان كرده است:

1-  توبه بايد خالصانه و بي بازگشت به گناه (نصوح) باشد. امام (ع) توبة نصوح را توبه‌اي تعريف مي‌كند كه با آن هيچ گناه كوچك و بزرگ و آشكار و پنهاني باقي نمي‌ماند:... وَ تُبْ عَلَيَّ تَوْبَةً نَصُوحاً لَا تُبْقِ مَعَهَا ذُنُوباً صَغِيرَةً وَ لَا كَبِيرَةً، وَ لَا تَذَرْ مَعَهَا عَلَانِيَةً وَ لَا سَرِيرَةً... و مرا توبه‌اي بي بازگشت ده كه با آن هيچ گناه كوچك و يا بزرگي را باقي ننهي يا گناه پنهان و آشكاري را بر جاي نگذاري (همو،47/ 126، ص369-368).

2-  توبه باید داراي شرايط مقبوليّت باشد. از نظر امام(ع) توبة مقبول، توبه‌اي است كه تمام آلودگيهاي گناه را چنان از صفحة قلب و ضمير انسان پاك كند كه او بر هيچ كدام از گناهان انجام شده، مورد مواخذه و بازخواست قرار نگيرد (همو،11/3، ص99).

3-  توبه بايد فراگير و همه جانبه باشد. مقصود از توبة فراگير و همه جانبه اين است كه هر عضوي از اعضاي انسان سهم خود را در توبه ادا كند؛ دست از گناهان يدي اجتناب ورزد، پا به سوي ارتكاب گناه حركت نكند، چشم به نگاههاي معصيت آميز آلوده نشود، زبان از گناهان زباني بپَرهيزَد و قلب به گناهان قلبي، آلوده نگردد و انديشه و فكر از خيالات گناه آلود مبّرا گردد. امام سجّاد(ع) در اين باره مي‌فرمايد: بارخدايا! من از هر چه بر خلافِ خواستِ تو باشد يا از محبّت تو بكاهد و از آنچه بر دلم بگذرد يا ديده‌ام بنگرَد يا زبانم بگويد، توبه مي‌كنم، توبه‌اي كه (با آن) هر يك از اندام من به سهم خود از كيفرهاي تو، سالم بماند و از آنچه سركشان در انتقام دردناكِ تو از آن مي هراسند، در امان باشد (همو، 31/22، ص231).

4- بايد از همة گناهان و براي هميشه توبه كرد. توبه از همة گناهان بيانگر خلوص و صداقت

   فرد در انجام توبه است، و تصميم بر عدم بازگشت به گناهان از ژرفاي ندامت و پشيماني  قلبي انسان پرده بر مي‌دارد. استقامت بر اين تصميم مسأله‌اي است كه از آن به تداوم و استمرار توبه ياد مي‌شود. امام سجّاد(ع) مي‌فرمايد: بارخدايا! از درگاه تو پوزش مي‌خواهم اگر در حضور من بر ستمديده‌اي ستم رفته است و من به ياري او نشتافته‌ام، يا به من نيكي شده و آن را سپاس نگفته‌ام، يا بدكرداري، از كردار بد خود پوزش خواسته و نپذيرفته‌ام، يا مستمندي از من چيزي خواسته و من برآوردنِ نياز او را بر نياز خود، پيش نيفكنده‌ام، يا دارندة حقّي بر عهدة من حقّي داشته است و من به جاي نياورده‌ام، يا عيبي از مؤمني بر من آشكار شده و من آن را نپوشانده‌ام، و يا هر گناهي كه پيش آمده و من از آن دوري نگزيده‌ام. خداوندا! در همه اين موارد و همانند آنها از تو پوزش مي‌خواهم پوزشي همراه با پشيماني، كه پندآموز من در موارد همگون آنها در آينده باشد(همو، 38/1).

حالاتِ توبه كنندگان

          امام سجّاد(ع) براي توبه كنندگان حالات عاطفي و رفتارهاي خاصّي را بيان مي‌كند كه بيانگر تحوّلِ روحي ژرف و شديدي است كه در نتيجة توبه در آنها به وجود می آید. به تعبير ديگر وقتي توبه، توبه‌اي حقيقي باشد، حالات و رفتارهاي خاصّي را در توبه كنندگان برمي‌انگيزد كه بيانگر پشيماني قلبي آنان از گناه و بازگشتِ صادقانه و خالصانة آنان از گناهان به طاعت و بندگي خدا است. از آن رو كه توبه از جملة عبادات است، بايد مانند هر عبادتي از خلوص برخوردار باشد و خلوص در توبه و هر عبادتِ ديگر به اين معنا است كه توبه كننده و يا عبادت كننده با دلي پاك و پاكيزه به سوي خدا باز گردد و تنها او را بندگي كند. زماني كه بنده با دلي پاك به اين وظيفه (توبه) قيام كند؛ يعني حقيقتاً در دلِ خود از گناهاني كه كرده، نادم و پشيمان شود، حالتِ حُزن و خوف و تألّمي خاص در قلب او به وجود مي‌آيد كه آثار خاصّي در گفتارها و كردارها و حالات او خواهد داشت. امام سجّاد(ع) اين گفتارها و كردارها و حالات را چنين به تصوير مي‌كشد: [من با گفتارِ] همان كس [با تو راز و نياز مي‌كنم] كه گناهانش سترگ و فراوان شده و روزهاي زندگي‌اش (به او) پشت كرده و (از او) برگشته است، تا آنجا كه چون چشم مي‌گشايد فرصتِ عمل، سپري شده و پايانِ عمر سر رسيده است و يقين مي‌كند كه راه فراري از (كيفرِ) تو ندارد و گريزگاهي از (عذاب) تو، او را نيست؛ با بازگشت به سوي تو، با تو ديدار مي‌كند و توبة خود را براي تو، خالص مي‌گرداند و با دلي پاك و پاكيزه به سوي تو به پا مي‌خيزد، آن گاه تو را با صداي گرفته و آهسته مي‌خوانَد. در حالي كه به فروتني در پيش‌تو سر فرود آورده و خم گشته و سر به زير افكنده و پشتش دو تا شده و ترس، پاهايش را به لرزه در آورده است و به پهناي صورت مي‌گریَد (همو، 12/9- 8، ص105).

          گاهي امام (ع) حالتی میانۀ  خشنودی و خشم و شرمساری  و بیم و امید را در هنگام دعا و اظهار توبه به توبه كننده نسبت مي‌دهد و مي‌فرمايد: اين جايگاه كسي است كه از تو دروني شرمسار دارد و بر خود خشمگين و از تو خشنود است و با دروني فروتن و گردني فرو افكنده و پشتي گرانبار از لغزش‌ها، با تو، رو به رو شده، در حالي كه ميان شوق به تو و بيم از تو ايستاده است (همو،32/ 19، ص241).

آثار و نتايج توبه از منظر امام سجّاد(ع)   

          از نظر امام سجّاد(ع) توبة حقيقي و كامل داراي آثار و نتايج ويژه‌اي است كه در فرازهاي مختلفي از دعاهاي صحيفة سجّاديّه مطرح شده است. از نظر امام (ع) مهمّ ‌ترين آثار و نتايج توبه را مي‌توان در موارد ذيل بيان كرد:

 زدودنِ آثار گناهان

        مهمّ ‌ترين و اساسي‌ترين كاركرد توبة حقيقي زدودن آثار گناهان از قلب و ضمير انسان است؛ زيرا طهارت و پاكي نفس، قبولي توبه و محبوبيّت در نزد خداوند همه منوط به آن است. امام سجّاد(ع) در اين باره مي‌فرمايد: هنگامي كه روزهاي زندگي‌مان به پايان آمد و رشتة عمرمان گسيخت و فراخوانِ تو- كه پاسخ بدان ناگزير است- دررسيد؛ بر محمّد و خاندان او، درود فرست و پايان آنچه نويسندگان كردارهاي ما، بر ما بر شمرده‌اند، توبه‌اي پذيرفته قرار داده آن‌گونه كه پس از آن، ما را بر گناهي كه كرده‌ايم و بزهي كه انجام داده‌ايم، باز خواست نفرمایي (همو، 11/3، ص99). شكّي نيست كه قبول توبه و عدم بازخواستِ انسان بر گناهي كه كرده، دليل بر طهارت نفس و پاك شدنِ دل از آلودگي گناه است كه در نتيجة توبه حاصل مي‌شود.

 محبوبيّت در نزد خدا

          توبه محبوبِ خدا و توبه كننده در نزد خداوند از محبوبيّت ويژه‌اي برخوردار است. امام سجّاد(ع) از خداوند درخواست مي‌كند كه او و ساير مؤمنان را به سوي محبوب خود؛ يعني توبه روانه كند و از اصرار بر امور ناپسند خود؛ يعني گناهان باز دارد و نيز مي‌فرمايد: وَ اجْعَلْنَا عِنْدَكَ مِنَ التَّوَّابِينَ الَّذِينَ أَوْجَبْتَ لَهُمْ مَحَبَّتَكَ، وَ قَبِلْتَ مِنْهُمْ مُرَاجَعَةَ طَاعَتِكَ، يَا أَعْدَلَ الْعَادِلِينَ.... و ما را نزد خويش از توبه كاراني قرار ده كه محبّت خود را براي آنان واجب كرده‌اي و بازگشت به فرمانبرداري‌ات را از آنان پذيرفته‌اي... (همو، 45/54، ص327-326).

 اميد به نجات و رستگاري

         يكي از نتايج مهمّ توبه، اميدواري به نجات و رستگاري است. گشودگي دَرِ توبه از سوي خداوند توّاب، پيام اميدي است به انسان تا خود را در بن بست گناهان احساس نكند و رهايي از آنها را غير ممكن نشمارد و از اين‌رو، دچار يأس و نوميدي كه خود بزرگترين گناه است نگردد؛ زيرا چنين احساسي خود عاملي اساسي در غرق شدن بيشتر انسان در منجلاب گناه خواهد بود. توبه به انسان اميدِ نجات و امكان رهايي از گناهان را مي‌دهد و ارادة او را در بازگشت از گناهان به طاعت و هدايت الهي قوي مي‌سازد و آدمي را به اعمال مناسب برمي‌انگيزد. او می‌گوید: سُبْحَانَكَ، لَا أَيْأَسُ مِنْكَ وَ قَدْ فَتحْتَ لِي بَابَ التَّوْبَةِ إِلَيْكَ، بَلْ أَقُولُ مَقَالَ الْعَبْدِ الذَّلِيلِ الظَّالِمِ لِنَفْسِهِ الْمُسْتَخِفِّ بِحُرْمَةِ رَبِّهِ. پاكا كه تويي، از تو، اميد نمي‌بُرَم كه تو دَرِ بازگشت به سوي خويش را بر من گشوده‌اي، بلكه با گفتار بندة خاكساري سخن مي‌گويم كه به خويش، ستم ورزيده و در پاسداشت و حرمت پروردگارش سهل انگار بوده است (همو،12/7، ص105-104)