سیاهپوشی بلوط‌های زاگرس از قتل‌عام پروانه‌های جوانه‌خوار

آفتی به نام پروانه جوانه‌خوار بلوط که در سال‌های اخیر، گونه‌های بلوط را به‌ویژه در جنگل‌های غرب و شمال‌غرب کشور مورد حمله قرار داده و این روزها هم با خشک‌کردن بسیاری از آنها در استان‌های مختلف، می‌روند تا به‌جای جنگل‌های سرسبز، بیابان بی‌آب‌وعلفی برجای بگذارند.

پروانه جوانه‌خوار بلوط آفتی بسیار مخرب است که سال‌هاست استان‌های ایلام، لرستان، چهارمحال‌وبختیاری، فارس، آذربایجان‌غربی، کهگیلویه‌وبویراحمد و حتی بخش‌هایی از جنگل‌های شمال کشور را تحت تاثیر قرار داده است. در همین راستا جنگل‌های پیرانشهر و سردشت در آذربایجان‌غربی بیش از دو دهه است با این آفت درگیر بوده و آسیب‌های زیادی را متحمل شده‌اند.

وقتی در اوایل دهه 60 عنوان شد آفتی در ایران مشاهده شده که میزبان آن فقط درختان بلوط هستند، همه فکر می‌کردند می‌توان با یک سمپاشی یا مراقبت از این‌گونه درختان، مهاجم تازه‌وارد را از بین برد.

سال 1362 سازمان حفاظت‌محیط‌زیست اعلام کرد پروانه جوانه‌خوار بلوط یکی از مهم‌ترین آفات برگ‌خوار در جنگل‌های زاگرس محسوب می‌شود.

حالا با گذشت حدود چهار دهه از آن زمان و به گفته یکی از کارشناسان مهندسی گیاه‌شناسی، با تغذیه لاروها از جوانه‌ها و برگ‌های بلوط، هرساله درختان زیادی با ازدست‌دادن برگ‌هایشان به سمت زوال سوق داده می‌شوند.

مینا قربان‌زاده به جام‌جم می‌گوید: «لاروها با تنیدن تارهایی از سطح شاخ‌وبرگ‌ها برای خود آشیانه می‌سازند و با بیرون‌آوردن سر از داخل تارها به خوردن برگ‌ها مشغول می‌شوند. این حشره یک نسلی است که زمستان به‌صورت تخم در سطح شاخه‌های چندین‌ساله، زیر شاخه‌های فرعی و در زخم‌های حاصل از افتادن برگ‌ها می‌ماند و در بهار تخم‌ها تبدیل به لارو شده و تغذیه از برگ‌های جوان آغاز می‌شود. در اواسط بهار، لاروها به رشد کامل می‌رسند و سپس به‌صورت پروانه ظاهر می‌شوند و درنهایت در اوایل تابستان بعد از تخریب کامل درختان، دوباره تخم‌گذاری می‌کنند و این چرخه ادامه دارد.»

۵۳هزار هکتار از جنگل‌ها زیر تیغ آفات

در سال‌های نخستین که پروانه جوانه‌خوار بلوط به جنگل‌های زاگرس آمده بود مسؤولان می‌گفتند هربار با طغیان این آفت، خساراتی به شادابی درختان بلوط وارد می‌شود اما امروز دیگر کسی از شادابی‌های ازدست‌رفته حرف نمی‌زند و مهم‌تر از آن، بقای بلوط‌هاست.

بی‌شک اگر همین روند پیش برود، شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور دیگر بلوطی باقی نماند که اصلا بخواهد نظری در مورد سلامتی یا زیبایی یا حتی بیماری و مرگش ارائه شود.

در این میان، کهگیلویه‌وبویراحمد ازجمله استان‌های ایران با طبیعتی زیبا و بکر است که در قلب زاگرس قرار دارد.

امسال هم مثل سال‌های قبل و با استناد به آخرین گزارش‌ها اعلام شده درختان بلوط بخش‌هایی از مناطق این استان دچار گونه مهاجم پروانه برگ‌خوار سفید شده و در حال زوال هستند. بلوط‌های این منطقه روزهای سختی را سپری می‌کنند و دیگر رنگی به رخسار ندارند؛ اتفاقی که در پس آن، مرثیه‌ای تلخ بر کالبدشان روایتگری می‌کند.

با شروع سال 1401 اخبار زیادی در مورد هجوم آفت پروانه جوانه‌خوار بلوط به قلب اکوسیستم کهگیلویه‌وبویراحمد منتشر می‌شد. خبرهایی که در هرکدام هزاران خواهش و تمنا و درخواست برای رسیدگی عاجل به این وضع بود.

گویی بهار، آغاز خزان بلوط‌های زاگرس بود و هر روز که می‌گذشت سایه سنگین این بلا بیش از پیش بر سر درختان سنگینی می‌کرد.

با پایان خردادماه، آفت پروانه جوانه‌خوار بلوط رنگ سبز برگ‌ها را زرد کرده و این هیولای خوش‌خط‌وخال و غیرقابل‌کنترل یکی پس از دیگری به جان درختان افتاده و راه نفس آنها را می‌بندد.

درختانی که تا دیروز نقش مهمی در اکوسیستم منطقه ایفا می‌کردند، دیگر توان مقاومت ندارند و به‌راحتی از پای در می‌آیند.

طبق اعلام منابع طبیعی کهگیلویه‌وبویراحمد، بیش از ۵۳هزار هکتار از جنگل‌های مناطق مختلف شامل باشت، بهمئی و کهگیلویه به دلیل تغییر اقلیم به آفت پروانه برگ‌خوار مبتلا شده است.

کارشناسان معتقدند مبارزه‌نکردن مستمر می‌تواند زاگرس و درختانش را با پایان تلخ بلوط‌ها پیوند بزند و هر روز درختان بیشتری را به سمت خشک‌شدن و مرگ سوق دهد.

از ۵۳هزار هکتار جنگل آفت‌زده، در حدود ۲۰هزار هکتار آن هجوم بسیار سهمگین‌تر است.

در همین رابطه مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کهگیلویه‌وبویراحمد با تایید این‌که کرم جوانه‌خوار بلوط تاکنون ۵۳هزار هکتار از جنگل‌های کهگیلویه و بویراحمد را فراگرفته به جام‌جم می‌گوید: «اگر تصمیم درست و ضرب‌الاجل برای جنگل‌های استان گرفته نشود حتما شرایط برای ۲۳هزار هکتار از جنگل‌های بلوط وخیم و وحشتناک خواهد شد و در کلامی ساده‌تر، درختان نابود می‌شوند.»

سعید جاویدبخت، سرعت شیوع این آفت را بالا توصیف کرده و بدون اشاره به میزان خسارت واردشده به جنگل‌های استان تاکید می‌کند: «سرعت حمله پروانه برگ‌خوار به گونه‌ای است که در کمتر از ۱۲روز بخش وسیعی از جنگل‌های شهرستان‌های باشت و چرام را آلوده کرده و در حال پیشروی به سمت دیگر مناطق است.»

وی سمپاشی را بهترین روش مقابله با این آفت عنوان می‌کند اما با توجه به بافت جغرافیایی جنگل‌های استان و کوهستانی بودن آن، اجرای این کار نیازمند پهپاد سمپاش است که کهگیلویه‌وبویراحمد از داشتن آن بی‌نصیب است.

شمارش معکوس برای خشک‌شدن درختان سه استان

جنگل‌های بلوط زاگرس به لحاظ حفاظت از منابع آب‌وخاک، تولید محصولات فرعی، ذخایر ژنتیکی، مصارف درمانی و ظرفیتهای اکوتوریستی دارای اهمیت منحصربه‌فردی هستند و حفاظت از آنها در برابر بیماری‌ها و آفات به‌ویژه آفت جوانه‌خوار بلوط امری ضروری است. بااین‌حال چند سالی است که درختان بلوط کردستان و کهگیلویه‌وبویراحمد و آذربایجان‌غربی بیش از مناطق دیگر تحت تاثیر این آفت قرار داشته و به گفته کارشناسان، احتمال خشک‌شدن تمام درختان وجود دارد.

همین جملات کافی است تا بدانیم جنگل‌های زاگرس در کردستان هم اوضاع خوبی ندارند و با گذری به این مناطق حال زار درختان قابل رویت است.

پژمردگی‌هایی که علاوه‌بر خشکسالی، گرفتار بودن آنها به بیماری و آفت جوانه‌خوار بلوط را به تصویر می‌کشند.

از مساحت دومیلیون و ۹۳۷هزار هکتاری استان کردستان، بیش از ۳۷۴هزار هکتار آن را جنگل تشکیل می‌دهد؛ جنگل‌هایی که از مجموعه زاگرس‌شمالی به‌شمار می‌آیند و در طول بیش از ۵۰هزار سال گذشته تشکیل شده و به لحاظ محافظت از منابع آب‌وخاک، تولید محصولات فرعی، ذخایر ژنتیکی، مصارف درمانی، توانایی‌های اکوتوریستی و ارزش‌های زندگی، دارای اهمیت زیادی است.

جنگل‌های این استان که بخشی از جنگل‏های غرب کشور را تشکیل می‏‌دهد بیشتر اطراف شهرهای بانه، مریوان و سروآباد واقع شده است و بعد از جنگل‏های شمال کشور در رتبه دوم اهمیت قرار دارند.

به گفته یکی از کارشناسان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان، برگ‌خوار و جوانه‌خوار بلوط که در چند سال اخیر، گونه‌های مختلف بلوط در جنگل‌های زاگرس به‌ویژه در کردستان و شهرستان سروآباد را مورد حمله قرار داده، آفتی خطرناک است که باعث کاهش رویش چوب، زوال جنگل، تغییر در زادآوری و توالی و حتی مرگ‌ومیر درختان می‌شود.

پیمان فتاحی می‌گوید: «ازبین‌رفتن برگ‌های درخت در فصل رویش باعث می‌شود تا درخت ابزار و وسیله تولید را ازدست‌داده و به همین دلیل میزان فتوسنتز کاهش یابد. در نتیجه از میزان رویش قطری و ارتفاع آن کاسته می‌شود که ادامه این وضعیت در چند سال متوالی می‌تواند به کاهش تولید چوب منتهی شده و جنگل را به سمت نابودی پیش ببرد.»

وی با اشاره به اثرات تخریبی آفت جوانه‌ خوار بلوط تصریح می‌کند: «لاروهای ابتدایی جوانه‌ خوار بلوط در اوایل فصل بهار، وارد جوانه‌های بلوط شده و از آن تغذیه می‌کند درحالی‌که لاروهای رشدکرده، از برگ‌ها تغذیه می‌کنند، تا جایی که درختان در اواخر بهار کاملا عاری از برگ می‌شوند.»