پشتوانه‌ای برای سینمای بدون‌ژانر

هرچقدر سینمای جهان از گذشته تا امروز از ژانر بهره‌ها برده و به نان و نوایی رسیده، سینمای ایران مسیر برعکسی را طی کرده و به‌ویژه در این سال‌های اخیر به شکل عجیبی اصرار به روایت در فضایی بیگانه با ژانر و در بستر سینمای اجتماعی و فیلم‌های واقعگرا و شبه‌واقعگرا دارد. اگر با فیلمساز بدبین یا دست‌کم تلخ‌اندیشی روبه‌رو باشیم، فیلم‌ها هم پر از تلخی و سیاهی می‌شوند و راه نفس را می‌بندند و اگر سودای فروش در گیشه مد نظر باشد، با شبه‌کمدی‌هایی بازهم در فضای مثلا واقعی و اجتماعی با انواع و اقسام تکه‌پرانی‌ها طرفیم.

همه این‌ها را گفتیم تا در این مسیر آزموده‌شده و به بن‌بست رسیده، امیدمان به سینمای جوان و فیلم‌های کوتاه باشد. آثاری که با تجربه‌گرایی و قدرت بالای ریسک و خطرپذیری و جسارت فیلمسازان جوان و مستعد و تربیت‌شده در مکتب انجمن سینمای جوانان ایران، آثار خلاقانه و جسورانه‌ای می‌سازند و در میان‌مدت و درازمدت و با ورود به سینمای بلند و حرفه‌ای، می‌توانند نقش مهمی در پوست‌اندازی این هنر - صنعت داشته باشند. این پیش‌پرده و تیزر آینده روشن سینمای ایران به‌ویژه با نگاهی به همین سی‌ونهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران تکمیل و تقویت می‌شود چراکه پس از تاکید مهدی آذرپندار، دبیر این رویداد در نشست رسانه‌ای جشنواره درخصوص تنوع ژانر در این دوره، به شکل علنی و در عمل هم تکثر ژانری این دوره برجسته است. تنوعی که ضمن ارتقای کیفی چشمگیر فیلم‌های کوتاه، بی‌بروبرگرد پیشنهاد و پشتوانه خوبی برای فیلم‌های بلند و سینمای حرفه‌ای در آینده‌ای نزدیک هم به حساب می‌آید.

۲۲ فیلم در ژانر‌های مختلف

مثل همیشه در تنوع گوناگونی روایت فیلم‌های مستند، تجربی و پویانمایی تردیدی نیست و این آثار در سی‌ونهمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران هم تنوع چشمگیری دارند. همان‌قدر که در مستند با تکثر و گستردگی اقلیم و سوژه طرفیم، در بخش تجربی هم همان‌طور که از اسم آن پیداست، فیلمسازان دست به تجربیات درخشانی زده‌اند که اگرچه شاید زیرمجموعه ژانر به‌خصوصی نباشد، اما از قضا به اقتضای ذات آوانگارد و اکسپریمنتال سینمای تجربی پر از بهره‌گیری خلاقانه از ژانر‌های مختلف است و بعضا فیلم‌ها رفت‌وآمد‌های دلپذیر بین ژانری دارند. عرصه پویانمایی هم که فی‌نفسه، قالب و تجربه جذاب و متفاوتی است و با دست‌ودلبازی کامل به خیال مخاطب پروبال می‌دهد، اما نکته مهم و قابل اشاره این دوره جشنواره، تنوع ژانری مسابقه ملی و بخش داستانی است و حرف و عمل برگزارکنندگان این رویداد یکی شده. اگرچه کماکان درام اجتماعی غالب است و بیشتر فیلم‌ها متاثر از سلطه سینمای اجتماعی فیلم‌های بلند و با نگاهی به دست فیلمسازان مطرح و نام‌آشنا ساخته شده‌اند، اما روایت و تجربه‌گرایی در ژانر‌های مختلف هم بارز و مشهود و نویدبخش است. از میان ۴۸ فیلم بخش داستانی سی‌ونهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران ۲۲ فیلم در ژانر روایت شده‌اند که عددی امیدوارکننده در این زمینه است و به‌ویژه اگر در چشم‌اندازی آینده‌نگرانه آن را ببینیم، می‌توانیم تنوع ژانری و گوناگونی روایت در قالب‌های مختلف داستانی را در فیلم‌های بلند سینمای ایران تصور و تجسم کنیم. وحشت، کمدی، فانتزی، جنگی، دفاع‌مقدس، ماورایی، رازآلود (معمایی)، ملودرام و جنایی ژانر‌های مختلفی هستند که برخی فیلمسازان بخش داستانی این دوره جشنواره سراغ آن رفته‌اند. بعضی فیلم‌ها هم از ترکیب ژانری برای روایت‌شان بهره گرفته‌اند.

از وحشت تا رازآلود

فیلم ۳ و ۳۳ دقیقه به کارگردانی آزاد صادقی که از دفتر انجمن سینمای جوان ایران شهر سنندج در این بخش حاضر است، در ژانر وحشت ساخته شده. تنها فیلمی که در این دوره جشنواره به شکل مستقل سراغ ژانر وحشت رفته، همین اثر است، اما از آنجا که سینمای حرفه‌ای ایران چندان میانه‌ای با این ژانر پرطرفدار و مستعد فروش در گیشه ندارد، همین حضور و جسارت هم غنیمت است و تلاش‌ها و تجربیاتی، چون این اثر در آینده به‌کار می‌آید. صادقی که کارشناس کارگردانی سینما دارد، در این فیلم قصه جوانی را روایت می‌کند که خانه‌ای قدیمی را خریداری کرده، اما خبری از اتفاقات مرموز در زیرزمین آن ندارد. جشنواره سی و نهم فیلم کوتاه یک فیلم دیگر هم در مایه‌های ژانر وحشت دارد، اثری به اسم اندروا به کارگردانی امیر پذیرفته که از انجمن سینمای جوان رفسنجان در این رویداد شرکت کرده است. البته پذیرفته در روایت اثرش که قصه تجربه‌های یک شکارچی است، تنها به ژانر وحشت بسنده نکرده و از ژانر‌های ماورایی و رازآلود هم برای قصه‌گویی بهره برده است.

کمدی کوتاه

معمولا فیلم‌های جشنواره‌ای به‌ویژه عرصه فیلم کوتاه جدی، عبوس و تلخ هستند و چندان سراغ کمدی و خنداندن مخاطبان نمی‌روند، اما این دوره جشنواره فیلم کوتاه تهران در این زمینه هم خلاف عادت عمل کرده و چند فیلم کمدی در این رویداد حضور دارند. پنج فیلم که کاملا در ژانر کمدی روایت می‌شوند و چند فیلم هم کمدی را با قالب‌ها و ژانر‌های دیگر ترکیب کرده‌اند. پارادوپینگ به کارگردانی محمدرضا حسنی‌رنجبر از دفتر انجمن سینمای جوان رفسنجان یکی از آثار کمدی حاضر در جشنواره است. این فیلم قصه استعدادیابی فوتبال را در روایتی بامزه تعریف می‌کند. نکته جالب و قابل اشاره درباره رفسنجان این‌که این شهر با دو فیلم در بخش داستانی حضور دارد که هر دو فیلم در قالب ژانر روایت شده‌اند، یکی کمدی و یکی هم وحشت.

پرویز به کارگردانی پیمان فخرایی از دیگر فیلم‌های کمدی جشنواره است که قصه مردی تنها و افسرده به نام پرویز را در قالب یک کمدی سیاه روایت می‌کند. قضاوت به کارگردانی آریا گازر هم دیگر فیلم کمدی این دوره است. گازر که دانشجوی کارشناسی ادبیات نمایشی است علاقه دارد بعد از ساخت چند فیلم کوتاه در آینده در زمینه سینمای کمدی- اجتماعی فعالیت کند.

نحسی به کارگردانی مهدی (پارسا) امیری‌زاد هم کمدی دیگری است که در این دوره حضور دارد و در فضای ابزورد روایت می‌شود. این فیلم تا اینجا یکی از پرمخاطب‌ترین فیلم‌های جشنواره است.

یک تن به کارگردانی پویان مکری هم از دیگر کمدی‌های حاضر در جشنواره امسال است. به‌جز این آثار، باید از این فیلم‌ها هم که نسبت‌شان را با کمدی حفظ کرده‌اند، اسم برد: «از اینجا باز شود» به کارگردانی مشترک محسن اصدق‌پور و امیرحسین طالبی (کمدی- فانتزی)، «قهوه‌خانه عاشیقلار» به کارگردانی رضا جمالی (کمدی درام) و «نوشابه مشکی» به کارگردانی محمد پایدار (کمدی- دفاع مقدس). این فیلم آخر هم از جمله آثار پرمخاطب این دوره جشنواره است. به جای خلاصه قصه این فیلم آمده: «خدایا مرا پاکیزه بپذیر!»، اما باتوجه به کمدی بودن و روایتش در فضای جنگی و دفاع مقدس، ذهن‌ها کمی به سمت «لیلی با من است»، «اخراجی‌ها» و «ضدگلوله» می‌رود.

روایت مقاومتی

به جز فیلم نوشابه مشکی که نگاهی کمیک به جنگ دارد، یک فیلم جنگی دیگر هم در بخش داستانی حضور دارد که در فضای درام روایت می‌شود و نگاهی جدی به جنگ دارد. فیلم اسماء به مصطفی آقامحمدلو در حوزه سینمای مقاومت ساخته شده است و قصه یک زن امدادگر سوری را به تصویر می‌کشد که همراه یک فرمانده سراغ سامان دادن یک بیمارستان زیر آتش در استان ادلب سوریه می‌رود، اما در اثر انفجار زیر آوار گرفتار می‌شود.

سوغات خیال و فانتزی

خیال یکی از گمشده‌ترین عناصر سینمای ایران است. این دوری از خیال و به عبارتی بی‌خیالی حتی به سینمای کودک و نوجوان ما هم سرایت کرده و مخاطبان بینوای کم سن و سال، چندان از نعمت خیالپردازی در فیلم‌ها برخوردار نمی‌شوند. شاید تولید فیلم‌های کوتاه فانتزی، تمرینی برای رجوع دوباره به خیال باشد. به‌جز کمدی- فانتزی از اینجا باز شود، خوشبختانه این دوره جشنواره فیلم کوتاه تهران شش فیلم فانتزی دیگر هم دارد. از دید نقاش به کارگردانی گلی زارعی، بالا افتادن به کارگردانی مریم بختیاری، رنگارنگ به کارگردانی محمدرضا مرادی، لیدی به کارگردانی فردین انصاری، مریضخانه مرکزی به کارگردانی مشترک وحید نامی و نوید نامی، نقاشی (دندان درخت) به کارگردانی علی پاک‌نیا از آثار فانتزی این دوره جشنواره هستند.

قصه روزگار

ملودرام‌ها مثل کمدی‌ها فی‌نفسه پرمخاطب هستند، هر دو با تکیه بر شدیدترین احساسات تماشاگران قصه‌هایشان را روایت می‌کنند، اولی با اشک مخاطبان سروکار دارند و دومی با خنده آنها. در این دوره جشنواره فیلم‌کوتاه هم دو ملودرام حضور دارند: او لبخند نمی‌زند به کارگردانی زردشت افشاری از بهبهان و دیگری هم تکه‌ای از تو به کارگردانی هادی نوری.

جنایت و ماوراء

فیلمی به نام جناکات هم در جشنواره امسال حضور دارد که شاید دقیقا نتوان آن را در ژانر خاصی دسته‌بندی کرد، اما هم نسبتی با ژانر جنایی دارد و هم فانتزی و هم نوآر. این فیلم به کارگردانی عطا مجابی هم جزو فیلم‌های محبوب مردمی در این دوره است و قصه دزدی را روایت می‌کند که مرتکب قتلی وحشیانه می‌شود، اما می‌گریزد و تحت تعقیب قرار می‌گیرد. نکته مهم درباره فیلم بدون دیالوگ بودن آن است. اسم فیلم هم ترکیب جالب دو کلمه جنایت و مکافات است و از این جهت این عبارت خلاقانه‌تر و معنادارتر می‌شود که بدانیم فیلم با نگاهی به اثر مشهور داستایفسکی نوشته و ساخته شده و از این نظر فیلمی اقتباسی هم به حساب می‌آید. به جز فیلم اندروا که نسبتی با ژانر ماورایی داشت، فیلم نجان به کارگردانی محمدمهدی باقری را هم در جشنواره امسال داریم که منحصرا در فضای ماورایی روایت می‌شود. این فیلم در تالش ساخته شده و داستان پسری ناشنوا را روایت می‌کند که توسط برادر بزرگ‌ترش به جنگل برده می‌شود. او پای درختی که به ادعای برادر آرزو‌ها را برآورده می‌کند باید بپذیرد برای آرزوی بزرگی که در دل دارد، از چیز مهمی بگذرد. باز و دوباره به جز فیلم اندروا که از قضا تنه‌ای هم به ژانر رازآلود و معمایی می‌زد، فیلمی به نام یه‌چوم یه‌لنگ در این بخش حاضر است که کاملا در این فضا روایت می‌شود. این فیلم به کارگردانی یاسر برزگر، قصه یک معلم در روستایی دور افتاده را به تصویر می‌کشد که از وجود هیولایی خطرناک در جنگل به دانش‌آموزان خود خبر می‌دهد.

نشانه بصری تنوع ژانری جشنواره

کمتر پیش آمده به وقت رونمایی از پوستر جشنواره‌ها و رویداد‌های مختلف فرهنگی و هنری به ویژه سینما با موجی از نقد و نظر‌ها و اظهارنظر‌ها و مخالف‌خوانی‌های حتی تند و تیز روبه‌رو نباشیم. همیشه حتی در بهترین حالت طراحی و اجرا توسط بهترین آرتیست و نامدارترین گرافیست هم نقد‌ها حضوری جدی و همواره دارند. اساسا در فضای هنری که تا حدود زیادی مبتنی بر نگاه شخصی و سلیقه هم است، جلب رضایت همه مخاطبان و منتقدان کار بسیار سخت و چه بسا بعیدی است. موقع رونمایی پوستر سی و نهمین جشنواره فیلم کوتاه تهران هم این نقد و نظر شکلی جدی داشت، اما به نظر در این زمینه می‌توان یک بار دیگر به صحبت‌های طراح پوستر و دبیر جشنواره رجوع کرد و دست کم با نگاهی منصفانه آن را پذیرفت و بر نسبتش با تنوع ژانری جشنواره صحه گذاشت. دانیال رحیمی کاشانی، طراح پوستر درباره این اثر گفت: با رنگ‌های ایرانی تنوع ژانر را ایجاد کردیم. مهدی آذرپندار، دبیر جشنواره هم توضیح داد: رنگین‌کمانی از رنگ‌ها را که در پوستر شاهد آن هستیم، با توجه به تنوع اقلیمی و بومی ما طراحی شده‌است. همیشه نکته مهمی که در ذهن ما وجود داشته، اهمیت ارتباط عمیق پوستر جشنواره با طرح‌ها و الگو‌های ایرانی و اصیل ما بوده‌است. این رنگ‌ها بیانگر تنوع نگاه‌ها و ژانرهاست که در این دوره از جشنواره رویکردی ویژه نسبت به آن وجود دارد. امیدواریم این اتفاق به درستی رخ دهد و بتوانیم شاهد آثاری متنوع در جشنواره باشیم.