روایت معیار برای تبیین مقاومت

این مجموعه که «روایت معیار» نام دارد به تهیه‌کنندگی اسد‌ا... دیانی و کارگردانی اسماعیل یوسفی در مرکز پویانمایی صبا ساخته می‌شود. با این دو و همچنین علیرضا قانع، مدیرگروه نوجوان مرکز پویانمایی صبا گفت‌وگویی داشتیم تا درباره اولین مجموعه انیمیشن مستند ایرانی بیشتر بدانیم. همچنین با حسین سلطان‌محمدی، منتقد هم در این باره صحبت کردیم.

هر قدر درباره دفاع مقدس کتاب خواندیم، گفت‌وگو شنیدیم یا آثار نمایشی با این موضوع را به تماشا کردیم اما از تاریخ جنگ که مبتنی بر سند و مدرک باشد، کمتر اطلاع داریم. بخش مهمی از این تاریخ مربوط به عملیات‌های جنگی و شکست و پیروزی رزمندگان ایرانی در مجموعه‌‎ای مستند گردآوری می‌شود. استفاده از تکنیک انیمیشن برای تصویر کردن این تاریخ امکان بیشتری به سازندگان داده تا جزئیات و اطلاعات را در قالب آمار و نقشه در تصویر جای دهند و بازسازی‌ای تماشایی خلق کنند.

روایت ۶۵ عملیات

اسدا... دیانتی، تهیه‌کننده مجموعه «روایت معیار» در گفت‌وگو با خبرنگار «جام‌جم» درباره نقطه آغاز این کار بیان می‌کند: در توافق بین ستاد کل نیروهای مسلح و صداوسیما قرار شد در حوزه دفاع مقدس مستندهایی ساخته شود تا به صورت دایره‌المعارف کامل و واقعی هر عملیات را تشریح کند و نشان دهد. در واقع با این مجموعه سندی تصویری باقی می‌ماند تا بعدها بتوانند به آن ارجاع دهند و اگر کسی اطلاعاتی نیاز داشت یا می‌خواست کار تصویری در این‌باره داشته باشد با دیدن این مستند به اطلاعات درست دست یابد.
لازمه این موضوع نظارت مستقیم ستاد کل نیروهای مسلح و نظامیان ارتش و سپاه روی محتوا بود. ریاست وقت سازمان صداوسیما در آن زمان دو پروژه تعریف کرد که یکی کاملا به صورت مستند تصویری ساخته می‌شود و دیگری به شکل مستند انیمیشن. می‌شود گفت این اولین مستند انیمیشنی است که در حال ساخت است. در این اثر ناگفته‌های عملیات‌ها را به صورت انیمیشن بیان می‌کنیم.

دیانتی درباره وجوه مختلف این مستند ادامه می‌دهد: انجام هر عملیاتی پیشینه و دلایلی داشته و همچنین نتایجی را ایجاد کرده است. باید دید اگر موفق شده چه دلایلی داشته و چه چیزی به‌دست آورده است و اگر به شکست انجامیده برای چه بوده و چه چیزهایی از دست رفته است؟ چه اشخاص مهمی در این عملیات‌ها تاثیرگذار بودند؟ با این عملیات چه اتفاقاتی از نظر سیاسی و نظامی برای کشور رخ داده است؟ چه اظهارنظرهایی دراین باره داشتیم؟ مهم بودن این موضوعات کنار تولید این انیمیشن که برای اولین‌بار و با کیفیت ۴k ساخته می‌شود، اهمیت کار را نشان می‌دهد.

وی در مورد تکنیک‌های به کار رفته در این اثر می‌گوید: این انیمیشن ترکیبی از چند تکنیک است. تا امروز انیمیشنی نداشتیم که مستند و ترکیب از چند تکنیک موشن گرافیک، موشن کمیک و سه بعدی با کیفیت ۴k باشد. درواقع عملیات‌ها به صورت سه بعدی بازسازی شدند. این کار با نظارت مستقیم سردار کارگر، رئیس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و نمایندگان ایشان انجام می‌شود؛ سفارش‌دهنده هم مرکز صبا و مجری طرح هم مجموعه ما بود. مجموعه روایت معیار به صورت کامل یک رئال انیمیشن و در واقع هایپر‌رئال است. می‌شود گفت از کیفیتی که در مجموعه سلام بر ابراهیم دیدید چند درجه به لحاظ فنی و گرافیکی بالاتر است. اگر ایرادهایی در آن اثر داشتیم در این کار برطرف می‌شود و شما با تصویری واقعی مواجهید. مثلا اگر بخواهیم عملیاتی را نشان دهیم از نمای بالا فضای عملیات را منطبق با واقعیت و کالک عملیات که اسنادش موجود است، می‌بینیم. وی می‌افزاید: قصد داریم ۶۵ عملیاتی را که در دفاع مقدس بوده است در صد قسمت بازسازی کنیم. روی یک عملیات به صورت پایلوت کارکردیم.

به سفارش ستاد کل، عملیات طریق‌القدس محور قرار گرفت. در واقع با ساخت یک قسمت خواستیم درباره مدل روایت، حوزه فنی و گرافیکی به نتیجه برسیم و اگر همه چیز خوب بود تولید قسمت‌های بعدی را شروع کنیم.

او درباره قسمت اول این مجموعه عنوان می‌کند: بعد از یک سال تا یک سال و نیم کار انجام شد و عملیات طریق‌القدس را بازسازی کردیم که کاری کیفی، درخور و در شان دفاع مقدس است. ناظران ستاد کل و صداوسیما این انیمیشن را بازبینی کردند تا تصمیم بگیرند که ادامه کار چگونه باشد و چه زمانی شروع شود. همان‌طور که اشاره شد ۶۵ عملیات داشتیم که همه به ترتیب باید ساخته شود. همچنین در قسمت بعد سراغ عملیات فتح‌المبین می‌رویم.

فول‌انیمیشن با فضاسازی واقعی

علیرضا قانع، مدیرگروه نوجوان مرکز پویانمایی صبا درباره پایبندی به واقعیت در «روایت معیار» بیان می‌‎کند: در این مجموعه انیمیشن تاریخ‌نگاری انجام می‌دهیم. پس از گذشت یک دوره برخی اطلاعات دیگر وجه محرمانه بودن خود را از دست می‌دهد. تحقیقات زیادی درباره عملیات‌ها انجام شده که در اختیار ما قرار می‌گیرد و ما آن را به فیلمنامه تبدیل می‌کنیم.

قانع در گفت‌وگو با خبرنگار جام‌جم در مورد مزیت ساخت این اثر در قالب انیمیشن می‌گوید: در انیمیشن به‌راحتی می‌شود نحوه عملیات را دید چون نمودار، نقشه، گردان‌های عملیات‌کننده، مناطق تصرف شده و... بازسازی می‌شود. البته کار بسیار پیچیده‌‎ای است چون برای هر عملیات باید به صورت اختصاصی کار تولید شود.

قانع عنوان می‌کند: هنوز محل‌هایی که در آنجا عملیات انجام شده باقی مانده است. سازندگان این اثر از آن مناطق عکسبرداری می‌کنند و تصویر هوایی می‌گیرند که همان را در انیمیشن بیاورند و فضاسازی را بر اساس واقعیت انجام دهند.

این مدیرگروه ادامه می‌دهد: نکته جالب این است که فرمانده عملیات طریق‌القدس این قسمت از کار را دیده است تا هیچ نکته‌ای اشتباهی تصویر نشود. سفارش‌‍‌دهنده این اثر جایی است که می‌خواهد از این اثر به عنوان سند استفاده کند.

همچنین مردم عادی هم بیننده این مستند هستند و برای همین باید اطلاعات و تصاویر درستی ارائه شود. ممکن است در عملیاتی شکست خورده باشیم یا اتفاقات ناخواسته‌ای در آن رخ داده باشد که باید دید چرا چنین شده است؟ این موارد در مجموعه مستند روایت معیار دیده می‌شود. این اولین مجموعه مستند فول انیمیشن است که قسمت اول آن حدود ۳۰ تا ۳۵ دقیقه زمان دارد. پیش از این مستندهایی دیدیم که میانه‌هایش تصاویر انیمیشنی داشته است ولی تا امروز فول انیمیشن مستند نداشتیم.

یک سر و گردن بالاتر

اسماعیل یوسفی، کارگردان «روایت معیار» در گفت‌وگو با جام‌جم درباره نگاه رئال به جزئیات در این مستند می‌گوید: کلا هر اتفاقی که در یک عملیات افتاده باشد و همچنین شخصیت‌های حاضر در آن بازسازی شده است. ما حتی یک فریم عکس یا فیلم رئال استفاده نکردیم.

یوسفی در ادامه توضیح می‌دهد: در مستند رئال با دوربین سروکار دارید و از قبل فیلم گرفته یا پس از شبیه‌سازی صحنه و شخصیت‌‎ها تصویربرداری انجام می‌شود. این کار حتی در صورت بازسازی چندان سخت نیست چون ما فضاهایی مثل شهرک سینمایی دفاع مقدس داریم که می‌شود از آنها استفاده کرد.
وی ادامه می‌دهد: ولی پرداختن به حوزه جنگ در انیمیشن کار را سنگین می‌کند؛ به‌ویژه وقتی بخواهیم هایپر‌رئال کار کنیم. کاراکترها، تکسچرها و... در این مستند کاملا رئال است و اصطلاحا می‌شود گفت مخاطبان نکات ریز را هم می‌توانند در این تصاویر ببینند. خدا را شکر کیفیت بخش سه‌بعدی مستند قابل قبول است؛ به‌طوری که پس از اصلاح رنگ و نور، وقتی آن را به برخی دوستان نشان دادم فکر کردند با یک انیمیشن خارجی روبه‌رو هستند و باورشان نمی‌‎شد کار ایرانی باشد.

حتی نسبت به پروژه قبلی یعنی «سلام بر ابراهیم» کیفیت بسیار بهتر و متفاوت‌تری دارد. از همان ابتدا۴K کار می‌کنیم. همان‌طور که اشاره شد این اثر مزیت‌هایی نسبت به دیگر انیمیشن‌ها دارد که یکی از آنها تکسچرهایی‌ است که پیشتر درباره ‌آن گفتم و دیگر این‌که صدا در این پویانمایی دالبی دیجیتال و ۵.۱کاناله کار می‌شود که شاید فعلا در توان و ظرفیت فنی پخش نباشد ولی به هر حال این تمهیدات اندیشیده شده است.

اجرا کردن اتاق فرار در حوزه جنگ

فصل اول مجموعه پویانمایی «سلام بر ابراهیم» و اثری از همین گروه، چند ماه پیش روی آنتن رفت.
اسدا... دیانتی، تهیه‌کننده این مجموعه از آغاز فعالیت‌ها برای تولید فصل دوم این برنامه خبر می‌دهد و می‌افزاید: در حال اصلاح فیلمنامه و استوری‌برد هستیم. هفت فصل دیگر از این مجموعه باقی مانده و ما در حال اصلاح و بازنویسی فیلمنامه
این فصول هستیم.

این قصه که نوشته شد زمانی برای بازنویسی نداشتیم و برای همین از نظر خودمان فصل اول به لحاظ محتوایی و دیالوگ‌ها ایراداتی دارد. به همین دلیل اکنون فیلمنامه با نگاهی حرفه‌ای‌تر نوشته می‌شود. به موازات نوشتن شدن فیلمنامه آن، پیش تولید فصل دوم هم شروع شده است.

دیانتی همچنین درباره اتفاقات ویژه مرتبط با این مجموعه بیان می‌کند: اولین بار است که زنجیره ارزش برای یکی از پروژه‌های رسمی صداوسیما طراحی شده است. قرارداد اتاق فرار، بردگیم، نوشت‌افزار و اقلام جانبی مرتبط با این مجموعه را بستیم. وزارت ارشاد و شورای فرهنگ هم به این روند کمک می‌کنند. همچنین نسخه سینمایی این اثر قرار است تولید شود که به گمان من کار فیلمنامه آن از یک ماه دیگر شروع می‌شود.‌
وی درباره طراحی بازی اتاق فرار برای این اثر هم توضیح می‌دهد: تا امروز اتاق فرار در حوزه جنگ نداشتیم. بستر این کار در باغ موزه دفاع مقدس وجود دارد و به عنوان پایلوت اجرا می‌شود. معمولا ساختار اتاق‌های فرار اینگونه است که شرکت‌کنندگان دنبال حل معماهایی هستند تا از اتاق خارج شوند ولی ذات داستان این اتاق فرار ویژه‌تر است و شرکت‌کنندگان را در شرایط کانال کمیل قرار می‌دهد و آنها نیز مانند کسانی که در این کانال حضور داشتند به نقطه‌ای می‌رسند که باید میان رها کردن کانال یا ماندن، یکی را انتخاب کنند زیرا بر سر دوراهی قرار می‌گیرند. نکته جذاب دیگر اکشن بودن بازی و استفاده از پینت‌بال است. در واقع مدل جدیدی از اتاق فرار که هم فضای اکشن دارد و هم برای اولین‌بار در ارتباط با دفاع مقدس است.

«روایت معیار»، جامع و دقیق و متعادل باشد!

حسین سلطان‌محمدی - منتقد
دفاع مقدس هشت ساله در تاریخ معاصر سرزمین ما، جایگاهی بی‌بدیل دارد و انباشته از روایاتی است که بازگویی درست هر کدام از آنها، می‌تواند به ماندگاری آن در اذهان آحاد جامعه و نیز بهره‌گیری از آموزه‌های نهفته در آن برای دوره‌های بعدی زندگی ما بینجامد. و هر اندازه در بازنمایی ابعاد گوناگون این رویداد کوشش شود، اقدامی نیک و پسندیده خواهد بود و این مهم با توجه به هشدار رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر ناآگاهی نسل جدید از آنچه در دفاع مقدس گذشته، بسیار مؤکدتر شده است. یکی از ابزارهایی که معمولا برای بازنمایی چنین رویدادی مطرح است، ابزارهای تصویری و بخصوص فیلم و ویژه‌تر، انیمیشن است. موضوعی که اخیرا هم در روز نیروی دریایی، رهبر انقلاب بر استفاده از آن برای توجه به دریا و ملزومات آن اشاره داشتند.
دفاع مقدس عناصر متفاوتی در خود داشت. از چگونگی طراحی عملیات برای باز پس‌گیری مواضع از دست رفته تا حتی دفاع از خطوط پدافندی. از نیروی انسانی تا رده‌بندی‌های نظامی متغیر میان ارتش و سپاه و بسیج و ستاد جنگ‌های نامنظم و ...‌. از جزئیات سخت لحظات حمله تا دفاع شدید برابر تک دشمن در جغرافیای تازه تصرف شده. از ساخت و سازهای پنهان برای آماده‌سازی مسیر عملیات تا صنایع فعال در این حوزه در پشت جبهه. از لجستیک رسمی تا کمک‌های مردمی در انواع و ابعاد گوناگون. از اعزام‌های رسمی سربازان تا اعزام‌های داوطلبانه نیروهای بسیج با نام‌هایی چون «اعزام سپاه یکصد هزارنفری محمد رسول‌ا... (ص)». از تفاوت مناطق درگیر در جبهه‌های شمال غربی آغشته به ضدانقلاب تا خطوط میانی و جنوبی نبرد خاکی. از مرزهای دریایی و دفاع از استحکامات اسکله‌های نفتی تا پایانه‌های بارگیری نفت در خارک و لاوان و سیری و ... . از جنگ شهرها که حدود نیمی از کشور را درگیر کرد تا ساخت پناهگاه. از عملیات‌های اصطلاحا چریکی و حملات کوچ نامنظم برای اختلال در خطوط دفاعی دشمن و مقابله با تمرکز آنان در یک مقطع تا حملات رسمی بزرگ عمدتا در جبهه‌های میانی و جنوبی. حتی عملیات‌های برون مرزی نیروی هوایی ارتش و در ادامه پاسخ‌های موشکی به اقدامات دشمن. از دنیای اسرا و مفقودان تا آزادگان و ایثارگران. از نظام تبلیغات جنگ و ستاد مرتبط به آن تا رسانه‌های رسمی همچون روزنامه‌ها یا برنامه‌هایی چون روایت فتح. از فرهنگ حاکم بر آحاد مردم در توجه به جنگ و متاثر شدن آن از فرهنگ عاشورایی تا حضور ملی پیروان ادیان و مذاهب مختلف در نبرد، همه و همه اجزای این مقطع پر‌حادثه و عبرت‌انگیز را تشکیل داده‌اند.

اکنون گروهی تصویرساز با بهره‌گیری از تکنیک‌های موجود در انیمیشن و هنر گرافیک، کوشیده‌اند تا در مجموعه انیمیشن روایت معیار به بخشی از وقایع آن زمان زیر عنوان عملیات‌های دفاع مقدس که نام‌های بسیار زیبا و متنوعی هم داشت، بپردازند و آنها را به صورت فشرده و با اینفوگرافیک و مانند آن به تصویر بکشند. نخستین بخش این اقدام به عملیات آزاد‌سازی بستان، یعنی عملیات طریق‌القدس اختصاص یافته است. گرچه بهتر بود با ثامن الائمه و شکست حصر آبادان جلو می‌آمدند. روایت معیار حدود ۱۰۰ قسمت دارد و طبیعی است در مطالعات برای رسیدن به فیلمنامه‌ای منسجم و فشرده و البته گویا و پرمحتوا، نیازمند یاری عناصر فعال در ارتش و سپاه هستند. البته عمده عملیات با نام در آن دوران به سپاه گره خورده است اما در شکست حصر آبادان یا عملیات فتح‌المبین و حماسه آزادسازی خرمشهر و مانند آن، در عرصه دریا و عملیات‌های ایذایی، حضور محکم نیروهای ارتش انکارناپذیر است و به این باید حضور نیروی هوایی و هوانیروز را در همه عملیات‌ها و خارج از عملیات‌ها و در اقدامات برون‌مرزی افزود. در زمینه اطلاعات آرشیوی، خوشبختانه نکات بسیاری موجود است، از کالک‌های عملیات گرفته تا حتی مکالمات فرماندهان در عرصه عملیات. برای همین رسیدن به متنی موجز کاری بسیار مهم است. برای پردازش آنچه در آن دوران گذشته، نباید غرق در معیارهای فانتزی دنیای بشری امروزه آغشته با واژه‌های غربی شد. در یکی از گفتارهای گروه سازنده به این اشاره شده که «با توجه به محدودیت‌های رسانه درگیری‌های به نمایش درآمده در انیمیشن بدون خونریزی است و بیشتر به عمق اصلی این عملیات‌ها پرداختیم.» چرا؟ رسانه چه محدودیتی دارد وقتی در بسیاری آثار فانتزی و واقعی برای مخاطبان، چه در تلویزیون و چه در نمایش خانگی و چه در سینما، آغشته با خشونت است. نسل امروزی که به واسطه آثار تصویری سینمایی و مجموعه‌های واقعی و فانتزی، غرق در خشونت است چرا نباید با این بعد از واقعیات آن دوران آشنا شوند که با وجود خشونت حداکثری در آن دوران، این همه برای حضور در عرصه نبرد، اشتیاق وجود داشت. یا در الگوی برتر دفاع از حق برای رزمندگان آن دوران، یعنی در حماسه کربلا، چرا ما هنوز به چگونگی شهادت عاشوراییان و حتی علی اصغر(ع) می‌پردازیم و مثلا شیرخوارگان حسینی را برگزار می‌کنیم؟ سازندگان چنین آثاری نباید هیچ عنصری را حذف کنند و البته تعادل در روایت‌پردازی را باید مراعات کنند. نسل امروز باید با واقعیات جنگ سخت آن دوران آشنا شود تا بتواند در برابر جنگ‌های ترکیبی امروزی که از روایات مجازی تا خشونت‌های خیابانی را در آن اعمال کردند، مقاوم باشد. ما بسیار نکات از آن دوران داریم که هنوز برای نسل امروز روایت نشده است. حتی از این‌که در آن دوران، مردم با کوچک‌ترین دارایی خود که مثال آشنای آن تخم‌مرغ پیرزن روستایی است تا بزرگ‌ترین دارایی زنانه که زیورآلات طلا بود، به کمک دولت آمدند، باید تحلیل درستی داشته باشند و بعد البته همه اعم از سیاستمدار و تحلیلگر و مردم عادی، برسیم به این نقطه که از کمک‌رسان دولت بودن چرا رسیدیم به ملتمس دولت که به ما پول دهد حتی در قالب یارانه. یعنی از درون چنین بازنمایی‌هایی باید به تحلیل درست هم برسیم. قرار نیست فقط خاطره تاریخی داده شود. این نکته‌ای است که سازندگان اینچنین آثاری برای قسمت‌های بعد، باید در روایت آن دقت کنند و از چیزی فروگذار نکنند. و نکته آخر، در توجه دادن صحیح به این است که انیمیشن، فقط برای دنیای کودکان و نوجوانان نیست. امری که سازندگان این مجموعه هم تلاش کرده‌اند آثارشان را با رعایت مخاطب عام، هم بزرگسال و هم بچه‌ها بسازند.

روزنامه جام جم