ملاقات با شگفتی‎‌‌های زمین

در دنیا مراکز مختلفی وجود دارد که افراد چه بزرگسال باشند و چه کودک‌ونوجوان می‎توانند به این مراکز بروند و مفاهیم مختلف علمی که همیشه برای‌شان پیچیده و غیرقابل‌فهم بوده را با درگیر شدن حواس پنج‎گانه‏ شان بیاموزند.

در کنار مراکز علم(Science Center)، پارک ‎موزه ‎ها هم گزینه ‎های مهم دیگری برای دیدن، شنیدن و تجربه‌کردن برخی از مفاهیم علمی هستند. بازگشایی اولین پارک‌موزه زمین‎شناسی در کشور خبر خوبی است که می‎تواند نوید اجرایی‌شدن ایده‎ های متنوع دیگری را برای ساخت مراکز علم و پارک‌ موزه‎ های علمی در کشور بدهد. آنچه می‎خوانید، گفت‎ و‎گوی جام ‎جم با دکتر محبوبه پرورش، رئیس اداره موزه و مستندات علوم‌زمین است.

پارک‌موزه علوم‌زمین مشهد در اداره‌کل زمین‎شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال‌شرق کشور قرار گرفته است که مخاطب با ورود به این موزه با سناریویی مواجه می‏شود که او را برای ادامه بازدید مشتاق می‎کند. سناریو از انفجار بزرگ و شکل ‎گیری جهان هستی آغاز شده تا زمانی که زمین در منظومه‌شمسی شکل می‌گیرد و حیات روی سیاره پیدا می‎شود ادامه می‎یابد و به نوع حضور انسان و رفتارش با محیط‌زیست اشاره‎ هایی دارد. این پارک‌موزه در فضایی به مساحت ۱۰هزار مترمربع و ۲۰۰۰ متر زیر بنا در شهر مشهد قرار دارد و شامل سه پارک فیزیک زمین، پارک اکتشاف و تونل معدنی و پارک زمین شناسی است که از اواخر سال ۹۷ آماده شده اما به‌دلیل شیوع کرونا بازگشایی رسمی آن مدتی به تعویق افتاد.

ایده ساخت موزه برای دسترسی مردم به جاذبه ‎های زمین‌شناختی

یکی از مسئولیت‎های محققانی که در سازمان زمین‎شناسی کار می‎کنند جمع‎آوری سنگ‎ها و نمونه‎ ها از مناطق مختلف کشور است. بنابراین آنها معمولا مجموعه ‎ای ارزشمند از کانی‎ها و سنگ‎ها و فسیل‎ها دارند. به گفته دکتر محبوبه پرورش، زمین  شناس و رئیس اداره موزه و مستندات علوم‌زمین ایده اولیه ایجاد موزه براساس همین نمونه ها و از سوی مهندس جمال روشن‌روان، مدیرکل سابق منطقه شمال‌شرق مطرح شد. در ادامه برای اجرای این ایده اساتید زمین‌شناسی و همکاران سازمان نمونه هایی که خودشان جمع‌آوری کرده بودند را به موزه اولیه‎ای که درون سازمان برپا شده بود اهدا کردند.

به‌تدریج تعداد نمونه ها آن‌قدر افزایش یافت که به پیشنهاد دکتر جعفر طاهری، مدیر سابق این اداره‌کل تصمیم گرفته شد که پارک‌موزه‎ای برای آموزش مفاهیم بنیادی زمین شناسی با زبانی ساده تاسیس شود تا در آن مردم بتوانند با جاذبه‌های علم زمین شناسی آشنا شوند و محیط زندگی خود را بهتر بشناسند. درحال‌حاضر مهندس فرخ قائمی، مدیرکل زمین‌شناسی منطقه شمال‌شرق این مجموعه را پشتیبانی می‌کند.

از شکل‎‌گیری زمین تا مهم‏ترین معادن ایران

غیر از ساختمان اصلی موزه که سه طبقه است، سه پارک فیزیک زمین، پارک زمین شناسی و اکتشاف طراحی و ساخته شده است. این طراحی چندمنظوره به مخاطب، فرصت این را می‌دهد که از تاریخ تکامل سیاره زمین تا به‌وجودآمدن انواع سنگ‎ها و کانی‎ها اطلاعات بسیار جذابی به‌دست‌آورد.

دکتر پرورش پارک فیزیک زمین را این‌طور توصیف می‎کند: «در این پارک مخاطب می‎تواند با منظومه‌شمسی آشنا شود، سیاره زمین و ساختار آن را بهتر بشناسد و مفهوم گذر زمان و اندازه‎گیری آن با کمک ساعت‎های آفتابی را درک کند. این مرحله درواقع داستان شکل‎گیری سیاره ماست که از حدود ۴.۶میلیارد سال پیش آغاز شده و تا امروز دچار تغییرات و تحولات زیادی بوده است.»

پارک زمین شناسی، دومین بخش این پارک‌موزه است که به گفته دکتر پرورش، دوران مختلف زمین‌شناسی، چرخه سنگ‏ها، آشنایی با گسل‎ها و به‌طورکلی مفاهیم پایه زمین شناسی در آن ارائه می‎شود. جالب است بدانید قدیمی‌ترین فسیل‌های درون موزه مربوط به بیش از ۵۰۰میلیون سال قبل است. درنهایت پارک سوم به موضوع اکتشافات معدنی اختصاص دارد و معدن زغال‌سنگ طبس در آنجا بازسازی شده است تا بازدیدکنندگان بتوانند با شکل معدن، روش‎های استخراج موادمعدنی و تجهیزات اکتشافی آشنا شوند.

دکتر پرورش می‎گوید: «این معدن کاملا به شکل تونل ساخته شده و مخاطب می‎تواند جان‎پناه، ریل‌ها و واگن‎هایی که برای حمل‌و‏نقل زغال‌سنگ استفاده می‌شود را ببیند و تجربه ای شبیه قرارگرفتن در معدن واقعی را داشته باشد.»

محبوب‌ترین بخش‌ موزه برای مخاطبان

ساختمان موزه از دو بخش نمایشی و تحقیقاتی تشکیل شده است که در بخش نمایشی ۴۲۰۰ نمونه کانی و سنگ و فسیل برای تماشای عموم مردم در نظر گرفته شده و بخش دیگری از نمونه‌ها مواردی هستند که برای پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرند که تعداد آنها به ۲۷هزار مورد می‎رسد. این نمونه‌ها از سراسر ایران جمع‌آوری و کدگذاری شدند.

دکتر پرورش در پاسخ به این سؤال که جذاب‌ترین بخش موزه برای مخاطبان تا به امروز کدام قسمت بوده است می‌گوید: «نمونه شبیه‌سازی‌شده دایناسور تی‌رکس در بخش پارک زمین‌شناسی از بخش‌های جذاب برای عموم مردم و به‌خصوص نوجوانان است. این نمونه از چین به ایران منتقل شده است.»

او با توضیح این‌که مخاطب با گشتن در محیط موزه می‌تواند با مفاهیم بسیار متنوعی آشنا شود می‌گوید:‌ «محیط موزه طوری طراحی شده که بازدیدکنندگان می‎توانند انواع کانی‎ها را ببینند، مثلا کانی‎های فلوئورسانس که از خود نور تولید می‎کنند، برای خیلی‎ها جذاب هستند. همچنین تماشای تنوع سنگ‎ها و آشنایی با فرآیندهایی که درون آتشفشان‎ها رخ می‎دهد از بخش‎های جذاب موزه به حساب می‏آید.» نقشه های زمین شناسی همیشه برای مخاطب پیچیده و گنگ بوده اما در این موزه مخاطب می‏تواند با کمک راهنماها، نقشه های زمین شناسی را درک و با آن، مکان قرارگیری مهم‎ترین معادن کشور را پیدا کند.

به گفته دکتر پرورش، بخش آشنایی با معادن ایران و بخش آشنایی با سنگ‎های قیمتی و جواهرات از محبوب‎ترین بخش‎های موزه برای خانواده های ایرانی است. او اضافه می‎کند: «شناخت مخاطرات زمین مثل زمین لرزه، سیل، توفان، نشست‌زمین و ... از قسمت‎هایی است که تمایل داریم مخاطب به‌خوبی با آن آشنا شود تا این مفهوم جا بیفتد که این حوادث همیشه وجود داشته ‎اند و آنچه مهم است این است که انسان بتواند سبک زندگی خود را به گونه‌ای مدیریت کند که از این حوادث کمترین آسیب را ببیند.»

تلاش برای ارتباط موثر با مخاطب موزه

دکتر پرورش معتقد است اگر بخواهیم مخاطب را با کاربردها و مفاهیم واقعی علوم‌پایه آشنا کنیم باید او را در فضایی مثل پارک‌موزه‎ها قرار دهیم. این اتفاق به‌تنهایی در موزه یا دانشگاه رخ نمی‎دهد. او می‎گوید: «در پارک موزه زمین‎شناسی افراد به برخی موارد حساس می‎شوند. برای مثال وقتی درباره فرونشست زمین و علت‎های آن می‎شنوند اهمیت صرفه‎جویی در مصرف آب را بهتر درک می‎کنند یا وقتی درباره کانی‎ها و خواص پیزوالکتریکی برخی از آنها می‎شنوند به توسعه شغل‎های مرتبط با آن جذب می‎شوند.» ارتباط موثر با بازدیدکنندگان در همه موزه‎ها بسیار مهم است. تا زمانی که این ارتباط شکل نگیرد مخاطب نمی‎تواند به‌راحتی سؤالاتش را بپرسد و به کنجکاوی‎هایش پاسخ دهد.

مدیر این موزه که خود یکی از راهنماها هم هست می‏گوید:‌ «من تلاش می‎کنم قبل از توضیح برای بازدید‎کننده‏ها رشته یا شغل‌شان را بپرسم تا بتوانم با او ارتباط برقرار می‎کنم. مثلا برای کسی که پزشک است از کانی‎هایی که به داروی هوشمند معروفند توضیحات را آغاز می‎کنم یا برای کسی که ریاضی خوانده از اعداد فیبوناتچی در فسیل آمونیت‎ها می‏گویم تا بتوانم ارتباط موثرتری با او برقرار کنم.»

او ادامه می‎دهد: «غیر از موضوعات علمی، آنچه برای ما مهم است این است که بازدیدکنندگان بتوانند با دانستن هرچه‌بیشتر درباره منابع طبیعی‎مان، نوع استفاده خود از آن را مدیریت کنند. درواقع می‎خواهیم آنها در موزه با الگوی توسعه پایدار آشنا شوند، یعنی منابع طبیعی کشور را بشناسند و کاربردهایش را بدانند و درنهایت بتوانند رفتار مسئولانه تری نسبت به محیط‌زیست داشته باشند.»

روزنامه جام جم