پدیده‌ آب‌رفتن منابع زیرزمینی

پدیده فرونشست زمین یکی از پیامدهای منفی برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی بوده و در مناطقی که میزان برداشت از سفره‌های آب‌ زیرزمینی بیش از میزان آب ورودی ناشی از بارش‌ها باشد، سطح آب زیرزمینی دچار افت مستمر شده و هرسال پایین‌تر می‌رود و فروچاله‌ها ایجاد می‌شوند. در مورد دلایل فرونشست تاکنون عوامل مختلفی ذکر شده، از کشاورزی نامناسب تا برنامه‌های نامتوازن توسعه که غالبا به مسأله فرونشست بی‌توجه هستند همگی در این زمینه موثرند.کارشناسان می‌گویند که با خشک‌شدن رودخانه‌ها و کاهش بارندگی، آب ذخیره‌شده در زیر زمین در خاورمیانه بیش از همیشه تحت تاثیر تغییرات آب‌وهوایی است. این درحالی‌است که مدیریت آب‌های زیرزمینی پیچیده است و هیچ‌کس حتی واقعا نمی‌داند چقدر آب در زیر زمین وجود دارد.آب‌های زیرزمینی یا آب‌شیرین ذخیره‌شده در زیر زمین و عمدتا قابل دسترسی از طریق چاه، همواره نقش مهمی در کشورهای خشک خاورمیانه ایفا کرده است. کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای غرب‌آسیا یا ESCWA در گزارشی در سال۲۰۲۰ اعلام کرد از آنجا که این آب زیرزمینی است، تحت تأثیر خشکسالی و گرما نیست و منبع اصلی آب‌شیرین برای حداقل ۱۰کشور عربی است اما تغییرات آب‌وهوایی بر میزان بارندگی کم این کشورها تأثیر می‌گذارد و تابستان‌های بسیار گرم رودخانه‌ها و دریاچه‌های بیشتری را خشک می‌کند، آب‌های زیرزمینی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.به استناد گزارش‌های رسانه‌ای، آب‌های زیرزمینی عامل اصلی برداشت امسال گندم در عراق است و این کشور یکی از در معرض خطرترین کشورهای متاثر از تغییرات آب‌وهوایی و خشکسالی در جهان محسوب می‌شود.در گزارش‌های رسانه‌ای ذکرشده عربستان‌سعودی نیز از دیگر کشورهای این منطقه است که به‌دلیل قرارگیری در منطقه گرم‌وخشک و نیاز به آب، دست‌به‌دامان آب‌های زیرزمینی شده و با برداشت بسیار زیاد از آب‌های عمیق(آب فسیلی) مشکلات تشدید شده است.

تجارب کشورهای منطقه

با درنظرگرفتن موقعیت عربستان در جهان در خواهیم یافت که این کشور به‌دلیل قرارگیری در بین دو مدار ۱۵ و ۳۰ درجه شمالی و عبور مدار راس‌السرطان از میانه آن، به یکی از گرم‌وخشک‌ترین مناطق دنیا تبدیل شده است. تا جایی که این کشور فاقد هرگونه روان‌آب سطحی یا رودخانه دائمی است. بدین‌ترتیب تنها منبع آب مورد نیاز در داخل این کشور از طریق آب‌های زیرزمینی تجدیدپذیر تامین شده است. آب تجدیدپذیر هم آبی است که از طریق آب باران و روان‌آب‌های سطحی جایگزین می‌شود اما نکته دیگری که در این زمینه از اهمیت زیادی برخوردار است استفاده عربستان از آب‌های تجدیدناپذیر است. بدین معنی که بسیاری از منابع آبی که در اعماق بیش از هزار متری قرار دارند، به‌دلیل این‌که تجدید آنها بیشتر از طول متوسط عمر یک انسان است، تجدیدناپذیر نامیده می‌شود. این کشور تا دهه ۷۰میلادی گندم مورد نیاز خودش را وارد می‌کرد اما در پی سیاست‌های خودکفایی تولید گندم در دهه ۸۰میلادی تصمیم به تولید گندم با استفاده از آب‌های استراتژیک عمیق گرفت، به گونه‌ای که تا سال ۱۹۸۴ به‌عنوان صادرکننده گندم شناخته شده و در سال۱۹۹۱ با تولید چهارمیلیون تن گندم به اندازه بیش از چهاربرابر نیاز کشور خود گندم مازاد تولید کرد. اما این روند بعد از این سال به‌تدریج کاهش پیدا کرد تا این‌که در سال ۲۰۱۳ تولید این محصول در عربستان به ۸۰۰هزار تن رسید، درحالی‌که نیاز گندم مردم عربستان در همان سال برابر با ۳.۲میلیون تن بوده است. این روند تا جایی پیش‌رفت که از سال ۲۰۱۶میلادی با توجه به اتمام این آب‌های فسیلی عربستان دیگر هیچ تولید کشاورزی نداشته و به واردکننده‌ صرف گندم تبدیل شده است.بررسی روند تولید گندم و استفاده از آب‌های عمیق در کشورهای منطقه نشان می‌‎دهد که این تولیدکنندگان در ابتدا موفقیت چشمگیری به‌دست‌آوردند اما در ادامه و به‌دلیل عدم تطابق سیاست‌های تولید گندم با اقلیم منطقه، در مدت کوتاهی این برنامه‌ها با شکست مواجه شد زیرا از ذخایر استراتژیک آب‌های زیرزمینی استفاده شده بود.

انواع منابع آب

شاید قیاس ایران با کشورهای منطقه در نگاه نخست چندان درست به نظر نرسد اما می‌توان گفت وقوع این اتفاق در کشور ما دور از انتظار نیست. به استناد گزارش‌های رسانه‌ای و به گفته احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، تداوم گرمایش زمین و خشکسالی موجب کاهش بارش و ماندگاری برف شده‌ و اکنون تقریبا هیچ برفی در ارتفاعات کشور باقی نمانده است. در تهران در گذشته برف در ارتفاع ۲۰۰۰ متری بود ولی اکنون خط برف ۵۰۰ تا هزار متر بالاتر رفته است. اگرچه کشور ما در مقایسه با برخی کشورهای منطقه در عرض‌های شمالی‌تر قرار گرفته و دارای رشته‌کوه‌های مرتفع زاگرس با جهت شمال‌غرب به جنوب‌شرق و قرارگیری در مسیر بادهای باران‌آور غرب، ارتفاعات البرز در شمال کشور، ارتفاعات شمال‌غرب و شمال‌شرق است، همچنین موقعیت جنوب‌شرق کشور به گونه‌ای بوده که در معرض جریان‌های سرد اقیانوس هند و باران‌های موسمی این اقیانوس قرار دارد و به‌همین‌دلیل شاهد رودخانه‌های بزرگ و کوچک متعدد در همه جای کشور هستیم اما مسأله کم‌آبی در سطح و اعماق زمین همچنان برای کشور یک چالش بسیار مهم و جدی است. به غیر از روان‌آب‌ها و رودخانه‌های کشور و شیوه سنتی قنات که راه درست استفاده از منابع آب کشور است چهار منبع دیگر برای تامین منابع آبی در کشور وجود دارد. این چهار منبع عبارتند از: آب تجدیدپذیر، آب تجدیدناپذیر، شیرین‌سازی آب‌شور و پساب تصفیه‌شده.  طبق گزارش‌ها، تاکنون ۳۰ استان کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه‌ شده است. فروچاله‌هایی که در ایران و برخی مناطق خشک جهان رخ می‌دهند، محصول فرونشست‌های شدید است. در پی وقوع تغییرات اقلیمی که در ایران همراه با بحران خشکسالی ۳۰ساله شده، تمایل مردم در استفاده از منابع آبی افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که گاهی بیش از ۸۰درصد منابع آبی استفاده می‌شود که این روند کشور را به‌سمت نابودی پیش‌می‌برد و سبب آسیب‌رساندن به آبخوان‌ها می‌شود. با وجود این‌که منابع آبی کشور محدود است اما چاه‌های زیادی به‌صورت قانونی یا غیرقانونی حفر می‌شوند. با درک این موضوع که سراسر خاورمیانه با مشکل کمبود منابع آب در سطح و اعماق زمین روبه‌رو بوده و فرونشست‌های متعدد در منطقه به وجود آمده، باید از تجارب کشورهای دیگر منطقه خاورمیانه که شاهد کاهش شدید منابع آب‌های زیرزمینی بوده‌اند درس‌گرفت، زیرا این واقعیت ممکن است به ایران و سایر بخش‌های منطقه نیز سرایت کند و در چنین شرایطی باید مانع از بروز شرایط وخیم ناشی از کمبود منابع آب غیرتجدیدپذیر در ژرفای فلات ایران شد.