نقش نیروگاه‌های برق هسته‌ای در رسیدن به توسعه پایدار

توسعه پایدار توسعه‌ای است که نیازهای حال حاضر را برآورده می‌کند، بدون این که توانایی نسل‌های آینده را برای برآوردن نیازهای خود به خطر بیندازد. به‌عنوان یک مفهوم، جامع‌نگر است و برابری را در بین نسل‌ها و کشورها در نظر می‌گیرد و به تعادل عوامل محیطی، اجتماعی و اقتصادی نیاز دارد. توسعه پایدار هدفی است که از مرزهای ملی و نسل‌های مختلف مردم فراتر می‌رود و حفاظت از محیط‌زیست، رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را باهم ادغام می‌کند. چالش کلیدی سیاست‌های توسعه پایدار این است که بتواند به این سه بعد به‌ صورت متوازن توجه شود. 
در این میان مسائل مربوط به انرژی نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری بحث توسعه پایدار دارد. تولید و مصرف انرژی در قلب توسعه اقتصادی و پیشرفت اجتماعی قرار دارد. باید مطلع باشیم که در جهان پرتلاطم امروز تکیه و وابستگی بر یک منبع انرژی به‌احتمال فراوان در آینده نزدیک معضل‌آفرین خواهد بود و از دیدگاه پدافند غیرعامل نیز می‌توان گفت که وابستگی به یک منبع انرژی می‌تواند به مسئله‌ی بحران انرژی بدل شود. از این رو یکی از مهمترین اولویت‌های سیاست انرژی در جهان امروز متنوع‌سازی منابع انرژی و نیز یافتن یک منبع انرژی امن، ارزان و عاری از انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌عنوان یک رکن اساسی در مباحث توسعه پایدار است. در این میان انرژی هسته‌ای می‌تواند یک راهکار مؤثر باشد.
انرژی هسته‌ای در بیشتر کشورهای صنعتی به سبب منافع ذاتی‌اش مانند هزینه‌های پایین سوخت، مصرف کم سوخت، پراکندگی یکنواخت منابع عظیم انرژی هسته‌ای ازنظر جغرافیایی (در مقایسه با نفت) و امکان ذخیره کردن سوخت برای مدت‌زمان طولانی‌تر بیشتر موردتوجه بوده است. علاوه براین موارد کشمکش‌های سیاسی ناشی از جنگ روسیه و اوکراین در کشورهای مختلف دنیا منجر به اخذ تصمیماتی برای تقویت و افزایش انرژی هسته‌ای با هدف ایجاد امنیت در عرضه انرژی در این کشورها شده است. از دیگر مزیت‌های انرژی هسته‌ای این است که به دلیل منابع فراوان اورانیوم در جهان نگرانی مربوط به اتمام منابع همانند منابع فسیلی را ندارد و همچنین این‌که یک نیروگاه برق اتمی به‌آسانی می‌تواند سوخت مورد نیاز چندین سال خود را در خود جای دهد و هزینه استخراج اورانیوم تنها ۲تا ۳ درصد از هزینه‌های تولید انرژی هسته‌ای است. از این رو بر اساس آمار منتشر شده از آژانس بین‌المللی انرژی تا اکتبر سال ۲۰۲۲، ۴۳۷ رآکتور قدرت قابل بهره‌برداری در جهان وجود دارد که ظرفیت الکتریکی آنها برابر با ۳۹۳ گیگاوات است که حدود۱۰ درصد از برق جهان را تأمین می‌کند. علاوه بر این ۶۰ رآکتور در دست ساخت و ۹۹ رآکتور برنامه‌‌ریزی شده به ترتیب با ظرفیت ترکیبی ۶۳ گیگاوات و ۱۰۴ گیگاوات در جهان در حال ساخت می‌باشد و با این حال ۳۲۵رآکتور دیگر برای ساخت پیشنهاد شده است. جمیع موارد ذکر شده حاکی از اهمیت سبد متنوع انرژی و تلاش برای رسیدن به امنیت پایدار در عرصه انرژی است؛ بدون شک با توجه به آن چیزی که در عرصه جهانی در حال رخ دادن است رسیدن به امنیت پایدار در عرصه انرژی و ملازمات همراه با آن ازجمله تلاش برای رسیدن به انتشار صفر دی‌اکسیدکربن در سال ۲۰۵۰ از شاهراه انرژی هسته‌ای و برق اتمی می‌گذرد که همگی در راستای تحقق توسعه پایدار و حفظ منابع و محیط‌زیست به‌عنوان رکن اصلی توسعه پایدار است. 
هر منبع انرژی دارای مزایا و معایبی در رابطه با توسعه پایدار است. تحلیل ویژگی‌های انرژی هسته‌ای در چارچوب توسعه پایدار نشان می‌دهد که رویکرد اتخاذ شده توسط بخش انرژی هسته‌ای به‌طورکلی با هدف اساسی توسعه پایدار یعنی انتقال طیف وسیعی از دارایی‌ها به نسل‌های آینده و درعین‌حال به حداقل رساندن اثرات زیست‌محیطی سازگار است. امروزه مزایای انرژی هسته‌ای ازنظر توسعه پایدار عبارتند از انتشار کم گازهای گلخانه‌ای، امنیت انرژی در طول دوره‌های نوسان قیمت، هزینه‌های تولید پایدار و قابل پیش‌بینی، بومی‌سازی، حجم زباله‌های کوچک و مدیریت شده، استفاده مولد از یک سیستم غیررقابتی، منبع تأمین برق پایه و در نهایت، انرژی هسته‌ای با «پایداری ضعیف» سازگار است، زیرا دارایی‌های ساخت قابل بازفرآوری، رآکتورهای پیشرفته و چرخه‌های سوخت و سایر دانش‌های مرتبط مصرف منابع را جبران می‌کنند.
از این‌رو با توجه به نیاز آتی و محدودیت‌های ذخایر انرژی تنوع‌ بخشیدن به سبد انرژی کشور ضرورتی ایجابی است؛ به این منظور توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای با استفاده از توان داخلی یکی از راهکارهای اجرایی است که سازمان انرژی اتمی ایران در یک برنامه بلندمدت ۲۰ ساله دنبال می‌کند. بنابراین با عنایت به اهمیت انرژی هسته‌ای و برق اتمی و نقش بی‌بدیل آن در رسیدن به امنیت پایدار انرژی و همچنین تحقق توسعه پایدار، سازمان انرژی اتمی ایران در راستای تحقق اهداف سند راهبردی صنعت هسته‌ای کشور و رسیدن به تولید ۱۰هزار مگاوات برق اتمی برنامه‌ریزی شده در اسناد بالادستی، تحقق توسعه پایدار از طریق فعالیت نیروگاه برق اتمی بوشهر را دنبال کرده است.
کشور ایران به‌دلایل مختلف ازجمله غنی بودن از منابع انرژی، استقرار در منطقه ویژه ژئوپلیتیکی، اتخاذ سیاست‌های فرهنگی استقلال‌طلبانه و رویکرد ضد‌استکباری و نقش تأثیرگذار در سیاست‌های بین‌المللی نیازمند یک برنامه مدون در زمینه پایداری انرژی به‌عنوان عامل اصلی در رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی است. باید اشاره کرد که در میان حامل‌های مختلف انرژی، انرژی هسته‌ای دارای جایگاه ویژه‌ای است و نقش آن در تحولات اقتصادی، سیاسی، تکنولوژیکی و توسعه علم و فناوری در جهان غیرقابل‌انکار است. از این رو با توجه به نقش انرژی هسته‌ای و نقش برق اتمی در پایداری انرژی در تحقق توسعه پایدار نقش نیروگاه اتمی بوشهر در عرصه‌های عرضه و مصرف انرژی، بررسی اثرات اقتصادی انرژی هسته‌ای، اثرات انرژی هسته‌ای بر روند پایدار توسعه علم و فناوری و بررسی تأثیرات زیست‌محیطی انرژی هسته‌ای مورد بررسی قرار گرفته است و در زیر شرح مختصری در محورهای ذکر شده ارائه شده است.

الف- اثرات انرژی هسته‌ای بر عرضه و مصرف انرژی
درحال حاضر بیش از ۸۰درصد انرژی اولیه مصرفی کشور را سوخت‌های فسیلی تشکیل می‌دهد. از طرفی می‌دانیم که سوخت اولیه نیروگاه‌های فسیلی که تولید انرژی الکتریکی کشور را برعهده دارند نیز بر پایه فرآورده‌های نفتی و گاز طبیعی قرار دارد و این در‌حالی است که منشأ اصلی این سوخت‌ها(‌منابع فسیلی) محدود بوده و اتکا به آنها در آینده تکاپوی نیاز داخل را نخواهد داد. بنابراین غیرقابل‌انکار است که نفت و مشتقات مربوط به آن تجدیدناپذیر بوده و بر‌اساس تئوری منابع تمام‌شدنی در آینده نه‌چندان دور این منابع به پایان خواهند رسید. از رقم کل برق مصرفی کشور فقط حدود ۶ درصد آن توسط برقابی تأمین می‌شود که درصد بسیار ناچیزی است. در چنین شرایطی طرفداران انرژی هسته‌ای اعتقاد دارند که انرژی هسته‌ای بر پایه‌ حقایقی نظیر تقاضای فزاینده انرژی و تهی شدن منابع فسیلی در دهه‌های آینده مزیت‌های زیست‌محیطی برق اتمی و مضرات کمتر چرخه سوخت هسته‌ای نسبت به سایر گزینه‌های انرژی، جهان فردا چاره‌ای جز استفاده بیشتر از انرژی هسته‌ای نخواهد داشت. از سوی دیگر آمار عملکرد اقتصادی و ضریب بالای ایمنی نیروگاه‌های اتمی و بالاخره پیشرفت‌های حاصله در زمینه توسعه تکنولوژیکی نیروگاه‌های هسته‌ای در جهان و کشور عزیزمان، بسیاری را ترغیب کرده که به انرژی هسته‌ای به‌عنوان جایگزین آینده سوخت‌های فسیلی بیندیشند.
سازمان انرژی اتمی ایران به‌منظور تحکیم بخشیدن به پایه‌های توسعه پایدار و تأمین نیازمندی‌های انرژی حال و آینده کشور و بهره‌مندی از تکنولوژی‌ صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای در سال ۹۰ اقدام به راه‌اندازی نیروگاه برق اتمی بوشهر کرد؛ با توجه به فعالیت‌های صورت گرفته نیروگاه اتمی بوشهر از مهرماه ۹۰ تا دوم مهر ۱۴۰۲، درمجموع ۶۱ میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کرده است. از طرفی مقوله توجیه اقتصادی استفاده از انرژی هسته‌ای (برق اتمی) نیز قابل بیان است در طول فعالیت ۱۲ ساله نیروگاه اتمی بوشهر از مصرف بیش از ۹۷ میلیون بشکه نفت خام و ۱۶ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صرفه‌جویی به‌عمل‌ آمده است. بنابراین با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی و همچنین تحولات سیستم انرژی جهان در دهه‌های آینده، تلاش برای ایجاد تنوع در سیستم عرضه انرژی نیز حائز‌اهمیت است. جمهوری اسلامی ایران نیز در فرآیند توسعه پایدار خود به تکنولوژی هسته‌ای هم از لحاظ تأمین انرژی و ایجاد تنوع در سیستم عرضه انرژی و هم از لحاظ جنبه‌های کاربردی در زمینه‌های علم و فناوری نیازمند توجه ویژه به صنعت هسته‌ای ‌است زیرا که نیل به خودکفایی و خوداتکایی ملی رفع نیازهای آتی را میسر و ممکن می‌سازد.
گذشته از اهمیت نیروگاه اتمی در زمینه تأمین انرژی پاک و پایدار، بحث صرفه‌جویی اقتصادی و اشتغالزایی آن نیز از اهمیت بالایی برخوردار است؛ صرفه‌جویی اقتصادی نیروگاه‌های هسته‌ای امری ثابت شده و مورد اتفاق‌نظر بین‌المللی است. یک نیروگاه ۱۰۰۰ مگاواتی ارزش اقتصادی معادل چهار تا شش میلیارد دلار دارد. نیروگاه اتمی بوشهر در طول فعالیت ۱۲ ساله خود از مصرف بیش از ۹۷ میلیون بشکه نفت خام و ۱۶ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی صرفه‌جویی به‌عمل‌آمده است که ارزش این منابع صرفه‌جویی شده چندین برابر با هزینه ساخت آن بوده است.
همچنین ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای به‌دلیل وسعت و تنوع و تعدد پروژه‌ها موجب فعال شدن صد‌ها شرکت و صنایع داخلی می‌شود. این امر همراه با استانداردهای سطح بالای این فناوری موجب ارتقای سطح صنایع  کشور و توسعه اقتصادی و درآمد این صنایع و شرکت‌ها می‌شود. این امر با توجه به سیاست‌های کشور و سازمان انرژی اتمی ایران به استفاده حداکثری از توانمندی‌ها و صنایع داخلی در ساخت نیروگاه‌های اتمی، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در یک سخن دستیابی به انرژی هسته‌ای به‌ویژه ساخت و توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای باعث ارتقای کیفیت تولید و استانداردهای مربوط، سیستم‌های آموزشی و فرهنگ ایمنی در بخش‌های مختلف صنعت شده و ارتقا و تعمیق کمی و کیفی صنایع و تأمین انرژی پایدار را به همراه دارد.

ب) بررسی اثرات انرژی هسته‌ای بر روند توسعه علم و فناوری توسعه پایدار
امروزه فناوری هسته‌ای علاوه بر تولید و تأمین انرژی به‌دلیل استفاده آن در توسعه و تحولات صلح‌آمیز از قبیل کاربردهای علمی، تحقیقاتی، صنعتی، کشاورزی و‌... از اهمیت خاصی برخوردار شده است. بدون شک هیچ‌یک از صنایع، فناوری‌های نوین، علم پزشکی و کشاورزی بدون بهره‌مندی از علم و فناوری هسته‌ای جوابگوی نیازمندی‌های آینده یک جامعه نخواهد بود. وجود مراکز تحقیقاتی و کاربردی در سازمان انرژی اتمی ایران کمک شایان توجهی برای توسعه رشته‌های مختلف تکنولوژی هسته‌ای، دانشگاه‌ها و مراکز علمی کشور است؛ برخورداری این سازمان از رآکتور تحقیقاتی تهران، مرکز تحقیقات لیزر، مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته‌ای که تجهیزات و دستگاه‌های خاص به‌ویژه دستگاه سیکلوترون و شتاب‌دهنده الکترون، پژوهشکده‌های گداخت و پلاسما در این سازمان منحصربه‌فرد بوده و زمینه تولید انبوهی از انواع رادیوداروهای پزشکی و ایزوتوپ‌های صنعتی را فراهم آورده است. امروزه کمتر صنعتی در جهان وجود دارد که به نحوی از تکنولوژی هسته‌ای بهره‌مند نباشد. از این رو دانش و تکنولوژی هسته‌ای نقش مهمی در ارتقاء سطح زندگی مردم در ابعاد وسیع صنعت، کشاورزی، پزشکی و... ایفا کرده است. خودکفایی رادیوایزوتوپ‌ها برای پرتودهی جهت بهبود محصولات غذایی و انبارمانی، استریلیزه‌کردن تجهیزات پزشکی، آنالیز مواد و عناصر کنترل کیفیت فرآیندهای صنعتی و بررسی آلودگی محیط‌زیست استفاده می‌شود.

پ) بررسی تأثیرات زیست‌محیطی انرژی هسته‌ای
توسعه پایدار سه اصل اساسی حفاظت از محیط‌زیست، رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را در برمی‌گیرد. در حال حاضر به دلیل افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی و انتشار دی‌اکسیدکربن، اثر گلخانه‌ای در حال وقوع است که می‌تواند دمای کره زمین را تا سال ۲۰۵۰ به میزان ۲ درجه سانتی‌گراد افزایش دهد و این امر نگرانی‌های بین‌المللی را در این مورد افزایش داده است. آغاز موج توجه عمومی به مسائل زیست‌محیطی در دهه ۱۹۶۰ به وقوع پیوست و تمرکز عمده این توجهات بر روی آلودگی‌های صنعتی به‌واسطه رشد مصرف انرژی‌های فسیلی آلاینده محیط‌زیست بوده است. این نگرانی‌ها در چندین سال اخیر موجب شکل‌گیری معاهدات بین‌المللی مثل کنفرانس ریودوژانیرو و الزام کشورهای جهان به رسیدن به صفر انتشار دی‌اکسیدکربن شده است. انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک منبع انرژی کم‌انتشار(کربن) در مقیاس بزرگ، موقعیت خوبی برای کمک به کربن‌زدایی و عرضه‌ انرژی پایدار دارد. در سناریوی انتشارات صفر خالص دی‌اکسیدکربن آژانس بین‌المللی انرژی(NZE) تا سال۲۰۵۰، انتشار دی‌اکسیدکربن در بخش انرژی از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰ حدود ۴۰ درصد کاهش می‌یابد و سپس تا سال ۲۰۵۰ به‌طور خالص به صفر می‌رسد.
ازاین رو تغییر به سمت منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر بسیار مهم می‌شود؛ از این رو انرژی هسته‌ای یکی از بادوام‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین نیروها محسوب می‌شود که می‌تواند انرژی را برای دستیابی به استانداردهای بالای زندگی، سلامتی خوب، محیط‌زیست پاک و اقتصاد پایدار فراهم کند. انرژی هسته‌ای مقادیر زیادی از انرژی بدون کربن را با هزینه متغیر پایدار فراهم می‌کند که به‌طور قابل‌توجهی به بعد اقتصادی و زیست‌محیطی توسعه پایدار کمک می‌کند. انرژی هسته‌ای به یک معنا به همه اهداف پیشنهادی توسعه پایدار که توسط سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵ تصریح شده است، کمک می‌کند. انرژی هسته‌ای با ظرفیت ۴۱۳گیگاوات (GW) خود در ۳۲کشور جهان، با اجتناب از ۱.۵گیگاتن(GT) انتشار جهانی و ۱۸۰میلیارد مترمکعب تقاضای جهانی گاز در سال، به هر دو هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و تولید انرژی پاک کمک می‌کند. انرژی هسته‌ای سهم عمده‌ای در کاهش انتشار جهانی CO۲ از دهه۱۹۷۰ داشته است. از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۲۰ به دلیل استفاده از انرژی هسته‌ای از انتشار حدود ۶۶ گیگا‌تن دی‌اکسیدکربن در سطح جهان اجتناب شده است. بدون سهم انرژی هسته‌ای، مجموع انتشار دی‌اکسیدکربن حاصل از تولید برق تقریبا۲۰ درصد بیشتر ‌بود. در این میان سازمان انرژی اتمی ایران در راستای تأمین امنیت انرژی و تحقق توسعه پایدار و با توجه به رسالت حفظ محیط‌زیست و کاهش گازهای آلاینده‌های جوی توانسته است از طریق نیروگاه اتمی بوشهر همراه با سایر کشورهای جهان از انتشار دی‌اکسید کربن و سایر گازهای آلاینده جلوگیری کند. نیروگاه اتمی بوشهر در طول ۱۲ سال فعالیت خود توانسته از تولید و انتشار بیش از ۶۰ میلیون تن انواع گازهای آلاینده زیست‌محیطی جلوگیری به عمل آورد. بدون شک تلاش برای رسیدن به توسعه پایدار نیازمند نگاهی همه‌جانبه به ابعاد توسعه و تلاش برای پیشبرد همسوی این ابعاد است؛ همان‌گونه که گفته شد پیش‌زمینه و موتور محرک رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی انرژی و امنیت پایدار در این زمینه است اما همان گونه که ارکان توسعه پایدار و نگرانی‌های جهانی نشان داده تلاش برای حفظ محیط‌زیست و تأمین انرژی پایدار اولویتی اساسی است. سازمان انرژی اتمی ایران از طریق نیروگاه برق اتمی بوشهر توانسته به اهدافی نظیر تنوع‌‌بخشیدن به سبد انرژی کشور، صرفه‌جویی در سوخت‌های فسیلی، کاهش آلاینده‌های جوی و حفظ محیط‌زیست به‌عنوان میراث نسل آینده دست یابد. بنابراین بدون شک تلاش برای توسعه‌ نیروگاه‌های برق اتمی در کشور و همچنین افزایش فعالیت نیروگاه برق اتمی بوشهر یک ضرورت اساسی برای رشد و توسعه اقتصادی کشور و ابزاری اساسی برای رسیدن به توسعه‌ پایدار در کشور است.