گلوگاه بودجه پژوهشی در خیزش علمی

افرادی که سرآمدان فکری جامعه‌اند و می‎توانند با توان علمی و دانش خود چرخ دنده‌ها و چرخ‌های اقتصادی را روی یکدیگر سوار کنند و نقش مؤثری در رفع مشکلات اقتصادی، اجتماعی و معیشتی جامعه داشته باشند. اکنون علاوه بر عوامل خارجی، برخی از عوامل داخلی مانند مشکلات معیشتی، کمبود بودجه‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها و آینده مبهم کاری و پژوهشی، باعث دلسردی پژوهشگران ایرانی شده‌ است‌؛ عواملی که رفع آنها حمایت بیشتر مسئولان را می‌طلبد تا ایران در میان کشورهای دیگر به جایگاه رفیع و قله‌های پر افتخار علمی و اقتصادی برسد. اهمیت این مساله تا حدی است که رهبرمعظم‌انقلاب اسلامی در دیدار اخیرشان با نخبگان کشور بر توجه به واقعیت نخبگی در کشور، حفظ و تکثیر نخبگان و وظایف و مسئولیت‌های نخبگان تأکید فراوانی داشته‌اند. ایشان دربخشی ازبیانات‌شان فرمودند وظیفه‌ مهمی امروزدرکشور وجوددارد وآن، «خیزش جدید علمی» است. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای با اشاره به سرعت بالای تحولات علم در دنیا خطاب به نخبگان فرمودند: «ما یک خیزش جدید نیاز داریم، یک حرکت جدید نیاز داریم، یک نهضت جدید علمی نیاز داریم‌؛ این کار را چه کسی باید بکند؟ شما نخبگان. البته دانشگاه‌ها مسئولند، مراکز علمی گوناگون، پژوهشکده‌ها و امثال اینها همه مسئولند لکن عامل اصلی،‌فرد نخبه است. دنبال خیزش علمی باشید و این جهاد شما است.» واقعیت این است که وجود زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه تحقیقات و به دنبال آن خیزش علمی عامل اصلی در دلگرمی نخبگان به توسعه چنین فعالیت‌هایی در کشور است. در گفت‌وگو با برخی پژوهشگران کشور دغدغه‌های موجود بر سر راه خیزش علمی در کشور جویا شده‌ایم و همچنین از معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دبیر شورای عالی عتف در خصوص اقدامات جدید این وزارتخانه برای بسترسازی خیزش علمی پرسیده‌ایم. 
براساس گزارش‌های پایگاه استنادی وب آو ساینس، تولید برون‌داده‌های پژوهشی در ایران در دو دهه نخست پیروزی انقلاب اسلامی روند رو به رشدی داشته است‌؛ سهم ایران در سال ۱۹۸۰، ۰.۰۴درصد و در سال ۱۹۹۹ به ۰.۰۱درصد رسیده است. در دو دهه اخیر نیز تعداد برون‌داده‌های پژوهشی ایران از افزایش چشمگیری برخوردار بوده است. براساس اطلاعات درگاه سایمگو، اسناد علمی منتشر شده پژوهشگران ایران از ۴۵۵۸ مقاله و سند علمی در سال ۱۳۷۵ به ۷۸ هزار و ۱۸۴ مقاله در سال ۱۴۰۰ رسیده است.رتبه علمی ایران نیز از۵۴درسال۱۳۷۵به رتبه ۱۵در سال۱۴۰۰ ارتقا یافته است. هرچند این اطلاعات نشان از شتاب بالای تولید اسناد علمی کشور در مقایسه با سایر کشورهای جهان دارد اما متأسفانه امروزه اعمال تحریم‌ها، سختگیری ناشران بین‌المللی و کاهش همکاری‌های علمی جهان با ایران باعث شده‌ است میزان رشد مقالات علمی و سهم پژوهش‌ها در تولید ناخالص ملی افت پیدا کند و اکنون در پایگاه اطلاعات علمی اسکوپوس رتبه علمی ایران به ۱۶ و در پایگاه وب آو ساینس به ۱۷برسد. 
   
خیزش علمی و اجرای برنامه هفتم توسعه‌؛ اولویت‌ وزارت عتف
دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت عتف و دبیر شورای عالی عتف می‌گوید: نظام نوآوری نظامی پیوسته است. منظور از نظام نوآوری، سطوح آمادگی فناوری متفاوت یا TRL است. این سطوح از۱تا۹تعریف شده‌اند.سطوح آمادگی فناوری پایین‌تر، پایه‌های علمی کشور هستند و در سطوح ۸ تا ۹ نیز محصولات وارد بازار می‌شوند. اگر ما در علوم پایه یا بنیادی - علومی که مختص کشورمان است- ضعیف باشیم، در حوزه فناوری نیز نمی‌توانیم براساس علوم کشورمان فناوری‌های بومی داشته باشیم. برای مسائلی مانند رتبه علمی، تولید علمی، خیزش علمی که همیشه مقام معظم رهبری به آنها تأکید فراوان دارند باید سطح آمادگی فناوری پایین را داشته باشیم تا بتوانیم به فناوری‌های بومی دست پیدا کنیم.وی می‌افزاید: امروزه برخی از حوزه‌های فناوری نیمه عمرشان کوتاه شده است. برای مثال در حوزه گوشی‌های هوشمند تغییرات به سرعت رخ می‌دهد بنابراین اگر اصول این فناوری را نداشته باشیم (فناوری وارداتی باشد) نمی‎توانیم با سرعت حرکت فناوری دنیا پیش برویم به همین دلیل باید خیزش علمی در جهت مسیرهای اولویت‌دار کشورمان داشته باشیم. همچنین خیزش علمی باید در زمینه علومی باشد که در آن باید رشد پیدا کنیم. برای مثال ما کشوری منبع‌خیز داریم. در این زمینه می‌توانیم در حوزه‌هایی مانند انرژی (به خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر)، نفت، گاز، پتروشیمی و معادن سرمایه‌گذاری کنیم.  دکتر صالحی خاطرنشان می‌کند: در کنار فرمایشات، سخنرانی‌ها، توصیه‌ها و تاکیدات مقام معظم رهبری پیرامون بحث خیزش علمی، برنامه هفتم توسعه را نیز خیلی جدی پیگیری می‌کنیم. در حال حاضر وزارت عتف برنامه عملیاتی اجرای برنامه هفتم را تدوین کرده است‌؛ امیدواریم براساس این برنامه پنج ساله به چشم‌اندازها و اهداف تعیین شده برنامه هفتم دست پیدا کنیم. در این برنامه ارتقای رتبه علمی به جایگاه ۱۴ دنیا، افزایش میزان صادرات فناوری و جذب دانشجویان خارجی پیش‌بینی شده است. 
   
مباحث مالی‌؛ مهم‌ترین چالش بخش علمی کشور
به گفته دکتر صالحی‌، مهم‌ترین چالش امروز بخش علمی کشور برای خیزش علمی و نیل به اهداف برنامه هفتم و اجرای منویات مقام معظم رهبری، مباحث مالی است. وی تصریح می‌کند: اکنون ما از نظر نیروی انسانی کارآمد وضعیت بسیار خوبی داریم اما سال‌هاست که زیرساخت‌ها آزمایشگاهی و تحقیقاتی ما به روزرسانی نشده‌اند و تجهیزات روزآمد دنیا را نداریم. این مسأله مهم‌ترین چالشی است که می‎تواند مخاطره‌ای برای نرسیدن به اهداف خیزش علمی و برنامه هفتم ایجاد کند از این‌‎رو بازسازی و نوسازی تجهیزات در حوزه‌های تحقیقات از اهم واجبات است. قانون‌گذار در برنامه هفتم نیز این مسأله را به خوبی لحاظ کرده است‌؛ براساس قانون تا پایان برنامه هفتم باید سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه ۲درصدGDP (تولید ناخالص ملی) باشد.  معاون پژوهشی وزارت عتف می‌افزاید: تولید ناخالص داخلی سال میلادی گذشته برای ایران ۴۰۰ میلیارد دلار بود. ۲ درصد این میزان یعنی هشت میلیارد دلار، باید سهم تحقیق و توسعه کل کشور باشد. این عدد سال گذشته حدود ۰.۵درصد یعنی ۲.۵میلیارد دلار بوده که تا پایان برنامه هفتم باید به ۲ درصد برسد. از مسئولان کشور، نمایندگان مجلس و افرادی که لایحه‌های بودجه را تنظیم می‌کنند، درخواست داریم رشد پلکانی ۲درصد سهم تحقیق و توسعه کل کشور نه‌تنها وزارت علوم را طی پنج سال برنامه هفتم در نظر بگیرند‌؛ سالانه باید ۱.۰۱میلیارد دلار برای تحقیق و توسعه بخش دولتی کل کشور اختصاص پیدا کند. من قول می‌دهم اگر این بند هفتم توسعه اجرا شود، قطعا به اهداف برنامه هفتم، خیزش علمی و تولید فناوری بومی دست پیدا خواهیم کرد، اما اگر این مهم محقق نشود به همان میزان از برنامه‌هایمان عقب خواهیم افتاد.  یادآوری می‌شود در برنامه ششم توسعه نیز ذکرشده بودکه هزینه تحقیق و توسعه ازتولید ناخالص داخلی باید به ۴درصد (۲درصد بخش خصوصی و۲درصد بخش دولتی) برسد.درسیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری هم عدد۴درصد درحوزه علم وفناوری ابلاغ شده است.اکنون برنامه عملیاتی وزارت علوم براساس همان ۲درصد است که باید به‌صورت پلکانی رخ دهد. در قانون بودجه برنامه هفتم نیز آمده است که ۱۵درصد بودجه دانشگاه‌ها باید برای انجام فعالیت‌های پژوهشی و ۵درصد نیز برای انجام فعالیت‌های فرهنگی هزینه شود. 
   
ضرورت افزایش سهم پژوهش در تولید ناخالص ملی 
دکتر احمد شیخی، معاون پژوهشی دانشکده علوم پایه دانشگاه شیراز و رئیس گروه اخترفیزیک و کیهان‌شناسی دانشگاه شیراز می‌گوید: هم‌اکنون عوامل متعددی مانند کمبود اعتبارات پژوهشی، دغدغه‌های مالی و معیشتی، کمرنگ شدن ارتباطات بین‌المللی و آینده کاری و پژوهشی مبهم پژوهشگران باعث شده‌اند تا آهنگ رشد پژوهش در ایران نسبت به سال‌های گذشته کاهش پیدا کند‌؛ طبیعی است در شرایطی که اعتبارت پژوهشی افزایشی ندارد و بودجه‌ای در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد و محققان در رویدادهای علمی معتبر حضوری ندارند، کیفیت پژوهش‌ها و مقالات علمی افت پیدا کند و پژوهشگران از آینده کاری‌شان دلسرد شوند. سهم پژوهش در تولید ناخالص ملی باید افزایش یابد. همچنین ضمن تأمین مالی هیأت علمی جوان باید بودجه ارزی به دانشگاه‌ها اختصاص پیدا کند تا ارتباطات بین‌المللی پژوهشگران و استادان تسهیل شود. همچنین باید بودجه‌ای در اختیار دانشگاه‌ها قرار گیرد تا پژوهشگران بتوانند در پروژه‌های بین‌المللی مشارکت داشته باشند. 
   
انزوای اساتید به علت کاهش بودجه‌ها
دکتر آرش امینی، عضو هیأت علمی دانشکده برق دانشگاه صنعتی شریف نیز می‌گوید: وظیفه یک استاد دانشگاه تنها نوشتن مقاله، انجام کارهای پژوهشی و تدریس نیست. او باید برای ادامه تحقیقاتش با جامعه علمی دنیا در ارتباط باشد و حداقل یک یا دوبار در سال در کنفرانس‌های بین‌المللی شرکت کند. بودجه‌هایی هم که برای انجام کارهای پژوهشی به دانشگاه‌ها اختصاص پیدا می‌کند بسیار کم است. درآمد اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها نیز پایین است. آنها نه می‎توانند با بودجه دانشگاه‌ها و نه با حقوق خودشان در رویدادهای علمی شرکت کنند.این پژوهشگر می‌افزاید: پیش از این دانشمندان بزرگ و دارندگان جوایز نوبل به ایران می‌آمدند اما اکنون میزان این تعاملات کاهش یافته است. همچنین دانشگاه‌ها به علت داشتن مشکل شدید بودجه، استادان را به سمت ارتباط با صنعت تحریک می‌کنند. انجام این پروژه‌ها زمان‎بر است و همگی آنها ‌به مقاله منجر نمی‎شود. برخی از استادان نیز اصلا قابلیت ارتباط با صنعت را ندارند. 
 
کمرنگ‌شدن همکاری آزمایشگاه‌های بین‌المللی
دکتر فرید مر، پژوهشگر برترعلوم پایه وعضو اسبق هیأت علمی دانشکده علوم پایه دانشگاه شیراز نیز می‌گوید: انجام تحقیقات، الزامات و امکانات خاص خودش را می‌طلبد. متأسفانه این امکانات در تمام دانشگاه‌های ایران وجود ندارد. همچنین برای تأمین مواد مورد نیاز آزمایشگاه‌ها نیز با مشکل مواجه هستیم. این موادباید واردشونداما کشورهای سازنده آنها را به ایران نمی‌فروشند.  این پژوهشگر می‌افزاید: همچنین به علت تحریم، ارسال نمونه‌های آزمایشگاهی به کشورهای دیگر امکان‌پذیر نیست. پیش از این آزمایشگاه‌های بین‌المللی در کانادا، اروپا وآمریکا درقبال پرداخت وجه آزمایش‌های مورد نیاز را انجام می‌دادند اما متأسفانه همکاری آنها با ایران کمتر شده و حتی در قبال پرداخت پول هم حاضر نیستند نمونه‌های ما را آزمایش کنند. برخی عناصر ارزشمند معادن نیز باید با دستگاه‌ها و ابزارهای دقیق کشف و استخراج شوند. مسلما تا زمانی که این ابزارها در دسترس ما قرار نگیرند نمی‌توانیم آزمایش‎ها و تحقیقات‌ انجام دهیم و از ذخایر معدنی و ثروت‌های ملی‌مان بهره‌مند شویم.

توجه دولت جدید به دیپلماسی علمی 
دکتر صالحی با اشاره به این‌که اکنون برای تحقق اهداف آیین‎نامه اعتباری ویژه برای حمایت از فعالیت‌های تحقیقاتی اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و آیین‌نامه پایه‌های تشویقی جهت شایسته‌سالاری اعضای هیأت علمی در مسیر فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و فناوری تصویب شده است، می‌گوید: در آیین‌نامه پایه‌های تشویقی رویکردمان تنها تولید علم نیست و به حل مسائل جامعه و صنعت نیز پرداخته‌ایم. سال گذشته دانشگاه‌ها و پژوهشگاه ۱۲هزار قرارداد ارتباط با صنعت منعقد کردند که مبلغ این قراردادها حدود ۶۰۰۰ میلیارد تومان است. در این راستا سامانه نان (نظام ایده‌ها و نیازها) را برای به‌هم‌رسانی مسائل و مشکلات کشور با نیازهای تحقیقاتی محققان راه‌اندازی کردیم. اکنون ۱۲هزار نیاز از صنایع و دستگاه‌های اجرایی در این سامانه ثبت شده است. براساس این آیین‌نامه‌ها افرادی که پایان‌نامه‌ها، رساله‎ها، طرح‎های تشویقی و دوره‌های پسادکتری‌شان را طبق نیازهای این سامانه انتخاب کنند، مورد حمایت قرار می‌گیرند.بحث دیپلماسی علمی از دیگر مباحثی است که مورد توجه دولت جدید قرار دارد. وزیر علوم به مجلس ۳۷‌برنامه با محوریت همکاری‎های بین‌المللی و با عنوان دیپلماسی علمی ارائه داده است، زیرا ما معتقدیم در مواردی که دیپلماسی سیاسی نتواند فعالیتی انجام دهد، با دیپلماسی علمی می‌توان آن کارها را انجام داد. خط ارتباطی ما با برخی کشورها باید با دیپلماسی علمی برقرار شود. اساتید و دانشمندان ایران در خط مقدم این دیپلماسی قرار دارند، زیرا زبان مشترک دانشمندان علم و فناوری است. این زبان علمی خارج از مسائل سیاسی، اقتصادی، منطقه‌ای و قومی است. درحال‌حاضر وزارت عتف در جهت ارتقای دیپلماسی علمی آیین‌نامه‌ای با عنوان تعاملات بین‌المللی تصویب کرده است. در این آیین‌نامه حمایت از اعضای هیأت علمی برای همکاری‌های بین‌‌المللی پیش‌بینی شده است. منابع مالی این آیین‌نامه نیز از ۱۵درصد بودجه پژوهشی برنامه هفتم توسعه تأمین خواهد شد.وی اظهار می‌کند: هرچند در تعاملات و خیزش علمی و رتبه علمی یک مقدار افت داشتیم اما ظرفیت‌های علمی بسیار خوبی در تمام دانشگاه‌ها ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی و وزارت بهداشت داریم. همگی ما در یک جبهه برای زیست‌بوم علم و فناوری کشورمان تلاش می‎کنیم. امیدواریم با هدایت‎های مقام معظم رهبری که همواره هادی دانشمندان و سیاست‌گذاران علم و فناوری هستند و با مصوبات مجلس و همچنین با راهبردهای شورای عالی عتف توجه بیشتری به حوزه علم و فناوری شود.