خام‌فروشی، زخم کهنه

در این گزارش، ضمن واکاوی اقدامات لازم برای جلوگیری از خام‌فروشی، به بررسی ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری و نیاز مالی در توسعه صنایع پایین‌دستی پرداخته‌ایم. خام‌فروشی به معنای صادرات مواد اولیه یا نیمه‌فرآوری‌شده، بدون تبدیل آنها به محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بالا‌ست. این الگو در سال‌های اخیر، به‌رغم تحریم‌ها و شعارهای سیاست‌گذاران، همچنان در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی و معدنی کشور تکرار شده است.برای مثال ایران دومین تولیدکننده متانول در آسیاست اما عمده آن را با قیمت پایین به چین صادر می‌کند. همچنین اوره که می‌تواند به کودهای ترکیبی یا محصولات شیمیایی پیشرفته تبدیل شود، همچنان به شکل خام و بدون‌فرآوری صادر می‌شود.نتیجه صادرات به این شیوه اتلاف‌منابع، اشتغالزایی پایین، وابستگی ارزی و آسیب‌پذیری در برابر نوسانات بازار جهانی است. 
   
گام‌های کلیدی برای عبور از خام‌فروشی
برای عبور ازاین وضعیت، مجموعه‌ای از اقدامات اجرایی، سیاست‌گذاری و حمایتی ضروری است که در ادامه به مهم‌ترین‌ بخش‌های آنها اشاره شده است.
توسعه زنجیره ارزش:سرمایه‌گذاری در تبدیل خوراک‌هایی نظیر متان، اتان، نفتا و آمونیاک به محصولات میانی و نهایی مانند رزین‌ها، پلیمرها، اسید استیک، ملامین،‌ DME ‌و ‌MTO، باعث افزایش ارزش افزوده و ایجاد بازارهای داخلی و صادراتی متنوع می‌شود.
ایجاد صنایع پایین‌دستی:واحدهای تولیدی کوچک و متوسط (SMEs)‌‌نقش کلیدی در فرآوری محصولات نیمه‌نهایی و تولید کالاهای مصرفی دارند. این صنایع می‌توانند در حوزه‌های نساجی، خودروسازی، چسب و رنگ، مواد شوینده، بسته‌بندی و صنایع ساختمانی فعال شوند.
اصلاح سیاست‌های صادراتی و قیمت‌گذاری:با وضع مشوق برای صادرات محصولات نهایی و اعمال عوارض بر صادرات مواد خام، مسیر سرمایه‌گذاری به سمت حلقه‌های نهایی زنجیره هدایت می‌شود.
بومی‌سازی فناوری:توسعه دانش فنی داخلی، طراحی فرآیند، تولید کاتالیست‌ها و انتقال فناوری از شرکت‌های دانش‌بنیان به صنایع بزرگ، از ارکان ضروری مقابله با خام‌فروشی است.
ایجاد پتروپارک‌ها:ایجاد خوشه‌های صنعتی (Petroparks) در کنار مجتمع‌های پتروشیمی بزرگ مانند عسلویه، ماهشهر، رازی و چابهار، امکان استقرار صنایع پایین‌دستی با زیرساخت‌های آماده، دسترسی به خوراک و صرفه‌جویی در هزینه حمل‌ونقل را فراهم می‌کند.
 
از متانول تا محصول نهایی
متانول یکی از ارزان‌ترین محصولات پتروشیمی کشور است که قابلیت تبدیل به ده‌ها ماده با ارزش افزوده چندبرابری دارد. مسیرهای فرآوری آن عبارتند از:
• اسید استیک: ماده پایه در تولید رنگ، پلاستیک و الیاف
• فرمالدهید و رزین‌های‌UF/MF : کاربرد در صنعت چوب، چسب و رنگ
• ‌ DME  : سوخت پاک و جایگزین گازوئیل
• MTO (متانول به الفین): تولید پلی‌اتیلن و پلی‌پروپیلن
برآورد سرمایه‌گذاری:
•  MTO  ‌: حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار
• اسید استیک: حدود ۲۰۰ میلیون دلار
•رزین‌های UF: ۳۰ تا ۷۰ میلیون دلار
اوره؛ ازکود ساده تا محصول پیشرفته:اوره نیزیکی ازپرمصرف‌ترین محصولات شیمیایی جهان است که درصورت فرآوری به کالاهای با فناوری بالاتر، بازار وسیع‌تری را در اختیار ایران قرار می‌دهد.

فرآورده‌های قابل استخراج از اوره:
• ملامین: تولید پلاستیک‌های حرارتی و روکش‌های مقاوم
• کودهای ترکیبی‌(NPK): بهره‌وری بالاتر در کشاورزی
• رزین‌های اوره‌فرمالدهید: صنایع MDF و ساختمان
• مشتقات دارویی و شوینده‌ها

سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای تولید فرآوردهای فوق به این شرح است:
• ملامین: ۶۰ تا ۱۰۰ میلیون دلار
• رزین‌های‌UF : ۳۰ تا ۵۰ میلیون دلار
• کودهای ترکیبی: ۲۰ تا ۵۰ میلیون دلار
 
مدل‌های سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی
سرمایه‌گذاری در این حوزه به سه شکل اصلی انجام می‌شود:
۱ ــ خصوصی‌سازی و جذب سرمایه‌گذار داخلی و خارجی
۲ ــ تأمین مالی از طریق فاینانس خارجی و صندوق توسعه ملی
۳ ــ مشارکت شرکت‌های مادر با‌ SME‌ها در قالب پتروپارک‌ها
مزیت این مدل‌ها، تقسیم ریسک، جذب دانش فنی، کاهش بار مالی دولت و سرعت اجرای پروژه‌هاست.
تبدیل خام‌فروشی به ارزش‌آفرینی، شعاری نیست که روی کاغذ بماند.
با گام‌های مشخص، سرمایه‌گذاری هدفمند ومشارکت فعال بخش خصوصی وشرکت‌های مادر، ایران می‌تواند از صادرکننده متانول و اوره خام به قطب تولید محصولات پیشرفته شیمیایی و پلیمری در منطقه تبدیل شود. برای این تحول، چیزی بیشتر از یک اراده ملی لازم نیست.