مخاطب‌شناسی، گمشده مهندسی فرهنگی

به گفت‌و‌گو پرداخته‌ایم.  

به‌نظرتان درخصوص بحث هویت دینی جوانان این روزها باید به چه مسائلی بیشتر توجه کرد؟ 
یکی از مباحث اصلی و دغدغه‌های مهم اندیشمندان حوزه علوم انسانی، موضوع هویت و بحران‌های مرتبط با آن است. امروز یکی از مسائلی که با مخاطب‌شناسی دقیق اندیشمندان علوم اجتماعی - به‌ویژه درباره نوجوانان و جوانان - در مرکز توجه قرار گرفته مسأله هویت و انواع بحران‌های آن است که این گروه سنی را درگیر کرده. به‌هر حال‌ اگر مندرجات دین اسلام را مدنظر قرار دهیم، هویت دینی نقش اصلی را در شکل‌گیری الگوی رفتاری، قرار گرفتن فرد در یک گروه مذهبی و دیندار و تاثیرگذاری بر شیوه زیست او ایفا می‌کند. همچنین اگر بخواهیم هویت دینی را طبقه‌بندی کنیم، می‌توان آن را براساس هویت فقهی، اخلاقی، ایدئولوژیک و عرفانی دسته‌بندی کرد. این چهار شاخصه، ابعاد مختلف هویت دینی یک فرد را مورد بررسی قرار می‌دهند.

با توجه به این بحران، نسل امروز چگونه میان ارزش‌های سنتی و فشارهای فرهنگی جدید تعادل برقرار می‌کند؟ 
متاسفانه تعارضاتی که در زیست اجتماعی و فردی نوجوانان و جوانان در فرآیند هویت‌یابی دینی شکل گرفته، شرایطی را ایجاد کرده که در مقایسه با اوایل انقلاب و دوران جنگ، اکنون به‌وضوح در این رده سنی دیده می‌شود. این تعارضات هویتی در حوزه دین - به‌ویژه پس از دهه ۶۰ و آغاز دولت‌های سازندگی - با ورود مدرنیته و تقابل آن با فرهنگ سنتی ما و همچنین نبود سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق از سوی مسئولان در سطوح مختلف تشدید شده است. به‌طور کلی می‌توان گفت ضعف حکمرانی فرهنگی پس از هشت سال دفاع مقدس، بستر را برای گسترش فرهنگ مدرنیته و غربی فراهم کرد. 

با این حال همان‌طور که رهبر معظم انقلاب در صحبت‌های اخیرشان فرمودند جوانان توانسته‌اند با وجود تمام مشکلات، هویت دینی خود را حفظ کنند. نهادها و مسئولان فرهنگی برای کمک به جوانان در این زمینه چه وظیفه‌ای دارند؟ 
باید از برخی مسائل که باعث گرایش برخی قشرها به هویت غیردینی می‌شود پرهیز کرد. یکی از مصادیق این مسأله، تحمیل‌ها و اجبارهایی است که بدون آموزش و بدون سیاست‌گذاری صحیح در حوزه آموزش شکل گرفته. این مسأله را امروز به‌طور خاص در موضوع حجاب نیز مشاهده می‌کنیم. بخشی از این وضعیت نتیجه عملکرد دشمن است اما در سطحی بالاتر، تحمیل دین بر جوانان بدون آموزش و آگاهی‌رسانی مؤثر نقش مهمی داشته. به بیان دیگر مباحث آموزشی ما در حوزه‌های مختلف شکل‌گیری هویت دینی عملکرد ضعیفی داشته‌اند. همچنین سیاست‌گذاری‌های اشتباه، نبود دغدغه‌مندی و فقدان تخصص‌محوری هم در حوزه شکل‌گیری هویت دینی در جامعه مشهود است. 

به‌نظر شما مشکل اصلی کجاست؟
ما در جامعه فاقد یک ساختار جامع و کارآمد مدیریت فرهنگی بوده‌ایم. تلقی‌های شخصی و سلیقه‌ای درباره مسائل مختلف، به‌ویژه موضوعات فرهنگی و دینی، انگیزه را در میان نسل جوان کاهش می‌دهد. بسیاری از دانشجویان دغدغه دارند، اما مسئولان، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان نتوانسته‌اند الگوی رفتاری صحیحی ارائه دهند یا در جلب و حمایت از اقداماتی که جوانان در حوزه دین به آنها توجه داشته‌اند، موفق عمل کنند. برای مثال، برنامه‌هایی مانند راهیان نور نشان می‌دهد که جوان ما انگیزه لازم را برای پرداختن به دغدغه‌های دینی دارد؛ اما در سطح سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و حتی اجرا، حمایت لازم از این رویکرد نمی‌شود و همین امر می‌تواند انگیزه جوانان برای حرکت به‌سمت چنین مسائلی را تضعیف کند. بنابراین، می‌بینیم که علت این مسائل، نبود یک ساختار جامع و کارآمد در مدیریت فرهنگی، غلبه تلقی‌های شخصی، نبود تخصص، نبود تقوا و پیگیری مؤلفه‌های شخصی از سوی برخی مسئولان بوده است. ما نیازمند یک نظام مدیریتی منسجم در ساختارهای حاکمیتی هستیم تا بتواند در حوزه مسائل اجتماعی و ایجاد همگرایی در میان هویت اجتماعی جامعه نقش‌آفرینی کند و اثرگذاری لازم را داشته باشد.

وقتی رهبر معظم انقلاب از «موج عظیم ابزارهای انتقال محتوا» سخن می‌گویند، دقیقا به چه تهدیدی اشاره دارند؟ 
در حوزه ابزارهای انتقال ارزش‌ها، متاسفانه به‌دلیل نبود چرخش نخبگانی و فقدان نگاه تخصصی، برخی افرادی در جایگاه مسئولیت قرار گرفته‌اند که تخصص لازم را در حوزه انتقال فرهنگ ندارند. همین مساله باعث ناکامی‌هایی در این عرصه شده است. به نظر می‌رسد با توجه به شرایط زمانی، تغییرات ناشی از جهانی‌شدن، افزایش ارتباطات و تحولات فرهنگی شکل‌گرفته در بستر فناوری، لازم است ابزارهای انتقال ارزش‌ها نیز تغییر کنند. در واقع، در بحث مهندسی فرهنگی، اکنون مخاطب‌شناسی دقیقی وجود ندارد و ابزارهای ما نیز به‌روز و متناسب با شرایط جدید نیستند. بنابراین، ما در حوزه مباحث فرهنگی و با توجه به نکاتی که رهبر معظم انقلاب ‌مطرح کرده‌اند، نیازمند سازوکارهای ارتباطی کارآمد در حوزه‌های مختلف و متناسب با کارکردهای دقیق آنها هستیم. به‌ویژه در حوزه مسائل فرهنگی و دینی، لازم است ابزارها و نهادهای مؤثر و تخصصی وارد عمل شوند.

و مهم‌ترین ابزار برای انتقال ارزش‌ها به جوانان امروز چیست؟ 
مهم‌ترین ابزار انتقال ارزش‌ها در دنیای امروز، رسانه است. رسانه می‌تواند کارکردهای آموزشی داشته باشد؛ یعنی در بخش آگاهی‌بخشی، اطلاع‌رسانی و موضوعات مختلف، نقش آموزشی خود را ایفا کند. همچنین رسانه دارای کارکرد توزیعی است؛ به این معنا که می‌تواند ارزش‌های فرهنگی را توزیع و منتقل کرده و در فرآیند جامعه‌پذیری نقش مهمی داشته باشد. بنابراین، اگر با نگاهی تخصصی و دقیق به نیازها و مخاطب‌شناسی قشر نوجوان و جوان توجه کنیم، می‌توانیم در انتقال ارزش‌ها به آنها اثرگذاری قوی و مؤثری داشته باشیم.