مهاجرت معکوس با کشاورزی و گردشگری

براساس آخرین برآوردها، ۴۴‌درصد از جمعیت این استان همچنان در مناطق روستایی سکونت دارند‌؛ هرچند گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، جمعیت روستایی استان با کاهش چشمگیر ۴۱ هزار و ۵۴۵ نفری مواجه شده و به ۳۷۷ هزار و ۵۲۳ نفر رسیده است. این کاهش، زنگ خطری بود که نیاز به تحولی اساسی داشت اما بعد از آن برای شکوفایی اقتصاد روستاهای خراسان شمالی و ایجاد جاذبه جهت مهاجرت معکوس طرح‌ها برنامه‌های زیادی در دستور کار قرار گرفت که روی محورهای نوسازی کشاورزی، ارتقای دامداری، توسعه گردشگری هدفمند و احیای صنایع دستی با رویکرد بازارمحور متمرکز است. 
   
کشاورزی، هوشمند و قراردادی
بخش کشاورزی ستون فقرات اقتصاد روستایی خراسان شمالی است. طبق اعلام سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان، حدود ۶۵ درصد از بهره‌برداران این بخش، بی‌سواد یا دارای سواد در مقطع ابتدایی هستند و تنها یک درصد مدرک دیپلم یا بالاتر دارند. این آمار، محدودیت بزرگ در پذیرش فناوری‌های نوین را نشان می‌دهد. با این حال، خبرهای امیدوارکننده‌ای نیز وجود دارد، آن هم این‌که ناظر مرکز آمار ایران در خراسان شمالی از رشد ۷ درصدی تعداد بهره‌برداران بخش کشاورزی در سرشماری ۱۴۰۳ خبر داده که این رشد می‌تواند نشانه بازگشت احتمالی یا ماندگاری بیشتر نیروها باشد. 
«کلید تحول، عبور از کشاورزی معیشتی است.» این جمله را مدیر جهاد کشاورزی شهرستان مانه و سملقان عنوان کرده و به  جام‌جم ‌می‌گوید:«اقدامات ما روی دومحور متمرکز است.اول، توسعه کشت‌های قراردادی مانند زعفران، گیاهان دارویی و دانه‌های روغنی که سودآوری بالاتری دارند. دوم، تسهیل دسترسی به سامانه‌های آبیاری نوین و کودهای زیستی. در‌دو سال گذشته، سطح زیر کشت زعفران در روستاهای هدف، ۳۰درصد افزایش یافته است.ضمن این‌که ایجاد «تعاونی‌های فراگیر روستایی» برای تامین نهاده، فرآوری و بازاریابی جمعی، گام بعدی برای افزایش قدرت چانه‌زنی کشاورزان است.»
   
ایجاد برندهای روستایی
دامداری سنتی با بهره‌وری پایین و آسیب‌پذیری در برابر بیماری‌ها و نوسان قیمت‌ها، دیگر جوابگو نیست. استان خراسان شمالی با داشتن مراتع، پتانسیل تبدیل‌شدن به قطب تولید گوشت و لبنیات سالم را دارد.  مهدی کرامتی، رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، در این باره توضیح می‌دهد: «سیاست ما حمایت از ایجاد واحدهای دامداری نیمه‌صنعتی و صنعتی در خود روستاها یا حاشیه آنهاست. این کار با اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت و کمک به احداث سیلو و سردخانه محقق می‌شود. هدف، تشکیل خوشه‌های دام و طیور است که از تولید علوفه تا فرآوری گوشت را پوشش دهند.» ناگفته نماند که ایجاد کشتارگاه‌های مدرن کوچک‌مقیاس منطبق با استانداردهای بهداشتی، یکی از مطالبات دامداران است.  در همین راستا عباس محمدی، دامدار نمونه در روستای «پیش‌قلعه» شهرستان فاروج می‌گوید: «وقتی ما بتوانیم گوشت را با برند خود روستا بسته‌بندی و به شهرهای بزرگ یا حتی دیگر کشورها صادرات کنیم، درآمدمان حداقل ۴۰‌درصد افزایش می‌یابد. اینجاست که جوانان می‌مانند.»

سرمایه‌گذاری روی هویت و طبیعت 
خراسان شمالی گنجینه‌ای از جاذبه‌های طبیعی مانند پارک ملی سالوک، روستای ابرو، تاریخی از قبیل شهر بلقیس و همچنین جذابیت‌های فرهنگی است. گردشگری روستایی می‌تواند به ایجاد مشاغل مستقیم و غیرمستقیم و ایجاد فروشگاه‌های صنایع دستی و محصولات محلی منجر شود. مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان معتقد است که نباید منتظر هتل‌های بزرگ باشیم. مدل موفق، توسعه بوم‌گردی‌ها، اقامتگاه‌های محلی و گردشگری تجربه‌محور است. مثلا می‌توان در روستاهای ییلاقی، تورهای پیاده‌روی و عکاسی از طبیعت، یا در روستاهای تاریخی، کارگاه‌های سفال‌گری و نمد‌مالی برگزار کرد. 
احمد دیناری از تدوین «طرح جامع گردشگری روستایی» برای ۲۰روستای هدف دراستان خبر داده و می‌افزاید: «آموزش جامعه محلی برای میزبانی حرفه‌ای و رعایت استانداردهای بهداشتی، در اولویت است. این طرح می‌تواند سالانه برای هر روستای هدف، حداقل ۱۰ شغل پایدار ایجاد کند.»
صنایع دستی خراسان شمالی، از نمد‌مالی و قالی‌بافی تا سفال‌گری و سوزن‌دوزی، ریشه در تاریخ و فرهنگ این خطه دارد اما مشکل اصلی، نبود دسترسی به بازارهای بزرگ و طراحی‌های متناسب با سلیقه روز است.  علی ذوالفقاری، سرپرست دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری هم با اشاره به آمار ۴۴ درصدی سکونت روستایی به جام‌جم می‌گوید: «صنایع دستی می‌تواند شغل دوم و منبع درآمد مکمل برای بسیاری از خانوارها باشد. ما با همکاری اتحادیه تعاونی‌های روستایی، در حال ایجاد پلتفرم آنلاین فروش متمرکز برای محصولات صنایع دستی استان هستیم. همچنین، اعزام هنرمندان به نمایشگاه‌های بین‌المللی و برگزاری دوره‌های طراحی نوین در دستور کار قرار دارد.» زهرا یوسفی، هنرمند نمد‌مالی از روستای «گیفان» بجنورد، که محصولاتش به چند کشور اروپایی صادر شده، می‌گوید: «وقتی یک زن روستایی ببیند هنر دستش نه‌تنها خریدار دارد، بلکه در خارج از کشور تحسین می‌شود، احساس ارزشمندی می‌کند و انگیزه‌اش برای ماندن در روستا چندین برابر می‌شود. این مهم‌تر از هر کمک مالی‌ای است.»

​​​​​​​زیرساخت، آموزش و امید
استاندار خراسان شمالی، عنوان می‌کند که برنامه ما برای روستاها، یک برنامه جامع است. از یک سو، با اجرای ۵۹۰ طرح هادی و نوسازی ده‌ها هزار خانه، به بهبود زیرساخت‌های فیزیکی و رفاهی پرداخته‌ایم و از سوی دیگر، با تمرکز بر چهار محور اقتصادی، در پی ایجاد اشتغال پایدار و درآمدزایی هستیم اما حلقه وصل این دو، آموزش و توانمندسازی نیروی انسانی است. 
بهمن نوری ادامه می‌دهد: «ما به‌دنبال ایجاد «روستاهای هوشمند» در بعد اقتصادی هستیم‌؛ روستاهایی که در آنها، جوانان می‌توانند با کشاورزی مدرن درآمد داشته باشند، یا مهمان‌دار گردشگر باشند و محصولات صنایع دستی خود را به‌صورت آنلاین بفروشند. این چشم‌انداز، نه یک آرزو، که یک برنامه عملیاتی با گام‌های مشخص است. هدف نهایی، تبدیل تهدید مهاجرت به فرصت مهاجرت معکوس و احیای حیات اجتماعی و اقتصادی روستاهای خراسان شمالی است.» به‌نظر می‌رسد اگر این مسیر چهاربعدی، یعنی کشاورزی هوشمند، دامداری صنعتی، گردشگری هدفمند و صنایع دستی بازارمحور، با جدیت و با مشارکت خود روستاییان دنبال شود، می‌توان امیدوار بود که آمار بعدی سرشماری، نه کاهش، که رشد جمعیت روستایی و بازگشت جوانان به دیار خود را ثبت کند. طلوع دوباره روستاهای خراسان شمالی، آرزویی دور از دسترس نیست.