خلیج فارس، آزمایشگاه بزرگ زیست‌شناسی

به طوری که دانشمندان تمام معادلات مجهول حیات موجودات دریایی را در گرو مطالعات این منطقه می‌دانند.

دهم اردیبهشت، روز ملی خلیج فارس بهانه‌ای شد تا گریزی به چگونگی شکل‌گیری این دریا، گونه‌ها و سهم اقتصاد آن در درآمد ملی و پژوهش‌های انجام‌شده در این خلیج همیشه پارسی داشته باشیم.

دکتر حمید علیزاده لاهیجانی، معاون پژوهشی موسسه ملی اقیانوس‌شناسی و دانشیار موسسه ملی اقیانوس‌شناسی، موقعیت دریای خلیج فارس را از دیدگاه‌های مختلف زیست‌محیطی، اقتصادی و راهبردی در منطقه دارای ویژگی خاص برشمرد و در خصوص چگونگی شکل‌گیری آن گفت: خلیج فارس در گذشته بسیار دوربخشی از یک اقیانوس بزرگ به وسعت منطقه زاگرس و ترکیه کنونی بوده است. شاخه‌ای از آن اقیانوس به خلیج فارس و دریای عمان کنونی و شاخه دیگر آن نیز به دریای خزر و دریاچه آرال در شمال ختم می‌شده است. طی گذشت میلیون‌ها سال و با نزدیک‌شدن دو صفحه ایران و عربستان به یکدیگر، این اقیانوس حدود ده میلیون سال پیش کاملا دگرگون شد و خشکی‌هایی از دل آن بیرون آمد که فلات کنونی ایران بخشی از آن است.

وی افزود: گفته می‌شود حدود 15 تا 16 هزار سال پیش، درست زمانی که یخبندان در قطب شمال گسترش پیدا کرده بود، منطقه خلیج فارس کاملا خشک بوده و تنها دو رودخانه بزرگ، یکی از شمال خوزستان و دیگری از طریق استان بوشهر و هرمزگان در سرزمینی که اکنون خلیج فارس در آن قرار دارد به هم می‌پیوست و به صورت آبشار از تنگه هرمز به دریای عمان می‌ریخت، اما بار دیگر و در ادامه فعالیت‌های زمین‌شناسی، در حدود 12 هزار سال پیش این حوضه دوباره به زیر آب رفت. امروزه نیز این فعالیت‌های زمین‌شناسی ادامه دارد به طوری که پیش‌بینی می‌شود در آینده دریای عمان از خلیج فارس جدا خواهد شد.

وجود حوضچه‌های عمیق 150 متری اطراف بوشهر در دریای خلیج فارس نیز مربوط به فعالیت‌های همان دوره‌های زمین‌شناسی است که امروزه به شکل کنونی نمود پیدا کرده‌ است. این حوضچه‌ها در گذشته‌ای دور دریاچه بوده است.

وی اظهار کرد: امروزه این دریا با عمق متوسط 30 تا 40 متر با ذخایر منحصر به فرد هیدروکربنی و زیستی‌اش نه‌تنها برای کشور ما بلکه برای سایر کشورها نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

وی به وجه تمایز ذخایر هیدروکربنی خلیج فارس با سایر ذخایر نفتی دنیا اشاره کرد و گفت: اغلب دریاهای دنیا مانند مکزیک، خلیج برزیل و روسیه نیز دارای منابع نفتی هستند و می‌توان از آن حوضه‌ها نیز نفت استحصال کرد، اما به دلیل عمق و هزینه بسیار زیاد، تکنولوژی پیشرفته‌ای برای استحصال این مواد نفتی نیاز است در صورتی که منابع نفتی خلیج فارس به دلیل عمق کم، براحتی قابل استخراج است.

خلیج فارس؛ آزمایشگاه طبیعی مرجان‌ها

لاهیجانی همچنین به منابع منحصر به فرد زیستی این دریا اشاره کرد و گفت: در حال حاضر مجموعه آبزیان خلیج فارس همچون مرجان‌ها شرایط زیستی سختی را سپری می‌کنند؛ چون این موجودات مجبورند در فصل تابستان دما و شوری زیاد و در فصل زمستان کاهش دما را تحمل کنند در حالی که آبزیان مشابه این خلیج در سواحل آمریکایی و استرالیایی شرایط زیست‌محیطی آرام‌تر و بهتری دارند و براحتی می‌توانند ازدیاد جمعیت پیدا کنند.

وی افزود: در دیدگاه‌های جهانی گفته می‌شود موجودات این دریا نشان‌دهنده وضع گونه‌های آبزی در صد سال آینده بر اثر گرمایش زمین هستند، بنابراین مطالعه رفتار این موجودات و چگونگی ادامه بقای آنان در شرایط شوری زیاد و تحمل تغییرات دمایی زیاد، بسیار ارزشمند است.

وی فعالیت‌های انسانی مانند ترابری و حمل و نقل با کشتی، آلودگی دریاها به دلیل استخراج منابع نفتی، ساخت سازه‌ها و ساختمان‌های دریایی، ریختن زباله و فضولات انسانی و شیمیایی به آب‌های کم‌عمق و شکننده و کندن و شکستن مرجان‌ها را از جمله تهدیدهای زیست‌محیطی ناشی از فعالیت‌ های انسانی برشمرد و گفت: متاسفانه طی چند دهه اخیر افزایش فعالیت‌های انسانی باعث افزایش بار معلق آب دریاها شده است.

وی تصریح کرد: این افزایش بار معلق باعث می‌شود نور کمتری به بعضی آبزیان وابسته به نور برسد، اما موجوداتی مانند مرجان‌ها و آبزیان دیگر توانسته‌اند این شرایط سخت را تحمل کنند و رشد پیدا کنند. به همین دلیل دانشمندان معتقدند دریای خلیج فارس همانند آزمایشگاهی برای مطالعه آینده محیط‌هایی مانند سواحل فلوریدا و سواحل استرالیایی است که جمعیت مرجانی بسیار بزرگی دارند.

مغفول ماندن سهم عظیم ذخایر زیستی، معدنی خلیج فارس

با گسترش فعالیت‌ها و مطالعات دریایی در جهان، شناخت علمی حوضه دریای خلیج فارس نیز آغاز شده است، اما همچنان سهم کشور ما در شناخت این دریا ناچیز است و همین آگاهی کم از دریا باعث شده بهره‌برداری کمتری از آن داشته باشیم.

دکتر وحید چگینی، رئیس موسسه ملی اقیانوس‌شناسی در خصوص چرایی این مساله، به صادرشدن بیش از 60 درصد منابع هیدروکربنی جهان از طریق خلیج فارس اشاره کرد و گفت: امروزه اغلب شهرهای بزرگ جهان در کنار سواحل ساخته شده‌اند و درآمدهای مختلفی را از این طریق به دست می‌آورند مثلا جدای از کشور ویتنام که مدعی است 50 درصد درآمد ملی‌اش از طریق آب دریا تامین می‌شود، سایر کشورهای پیشرفته جهان از نظر اقتصادی بین هفت تا 10 درصد تولید ملی‌شان از راه دریا و اقیانوس به دست می‌آید.

وی سهم دریا در اقتصاد ملی کشورمان را ناچیز دانست و افزود: به طور کلی سهم دریا در تولید ناخالص ملی ما با احتساب درآمدهای ایران از منابع نفتی و گازی در حدود 2 درصد است در صورتی که ما می‌توانیم این سهم را حداقل به 10 درصد برسانیم مشروط به این که دید مسئولان اجرایی و قانونگذار ایران تغییر کند.

چگینی اظهار کرد: متاسفانه در برنامه چهارم تا حدی به دریا توجه شد، اما اجرایی نشد و در برنامه پنجم هم توجه بسیار ناچیزی به دریا شده است. ما امیدواریم در برنامه‌های بعدی بتوانیم این کمبود را جبران کنیم.

رئیس موسسه ملی اقیانوس‌شناسی تصریح کرد: هم‌اکنون 24 صنعت در حوزه دریا و اقیانوس شکل گرفته است که ما تنها به دو تا سه صنعت مانند کشتی‌سازی، گاز و نفت و صنایع فراساحلی و تعمیر کشتی به طور دست و پا شکسته توجه کرده‌ایم. در حالی که باید به تمام این صنایع بها بدهیم و در کنار این صنایع توجه ویژه‌ای هم به صنایع گردشگری، پژوهشی، علمی و تحقیقاتی، تولید آب معدنی، تولید مکمل‌های غذایی و دارویی، پرورش گیاهان گلخانه‌ای در کنار سواحل، آب‌درمانی و ده‌ها کاربرد دیگر داشته باشیم چون تمام این عوامل باعث شکوفایی و رشد اقتصادی کشور می‌شود.

چگینی، آغاز گشت و پایش اطلاعات فیزیکی، شیمیایی، زیست‌شناختی و زمین‌شناختی خلیج فارس و دریای عمان به وسیله کشتی‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران، اندازه‌گیری‌های ثابت میدانی و پیوسته دما، شوری، چگالی، فشار، رسوب‌شناسی تنگه هرمز و مدلسازی گردش آب دریای خلیج فارس و عمان، پیش‌بینی اطلاعات به‌روز امواج خلیج فارس طی چهار روز آینده، پیش‌بینی جزر و مد، مدلسازی تغییرات فیزیکی آب دریا، تهیه نقشه پراکنش موجودات زنده مانند مرجان‌ها، کفزیان و شناورزی‌ها مانند پلانکتون‌ها و ماهی‌ها، تهیه نشریه‌ای به نام Persian Gulf و چاپ و انتشار مجموعه کتابی ازکل مطالعات و تحقیقات و یافته‌های علمی کشور برای نخستین بار در چهار تخصص فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی و زیست‌شناسی دریای حوزه خلیج فارس، تهیه اطلس انرژی جریان جزر و مد و امواج خلیج فارس و ساخت کشتی‌های تحقیقاتی را ازجمله دستاوردهای مهم اخیر کشور در حوزه دریا و اقیانوس‌شناسی برشمرد و گفت: ما در بحث اقیانوس‌شناسی، حساب ویژه‌ای روی خلیج فارس باز کرده‌ایم؛ یعنی چند طرح را به دلیل اهمیت این روز همزمان اجرا کرده‌ایم که یکی از آن طرح‌ها، ایجاد مرکز منطقه‌ای اقیانوس‌شناسی غرب آسیاست.

راه‌اندازی چنین مرکزی، هم به صیانت نام و هم به محوری شدن خلیج فارس به عنوان مرکز فعالیت‌های اقیانوس‌شناسی منطقه در غرب اقیانوس هند کمک خواهد کرد که امیدواریم این طرح از سوی یونسکو تصویب شود؛ امسال سال بررسی و تصویب این طرح است.

فرزانه صدقی - جام​جم