اهدای بی‌دریغ زندگی

از آنجا که خون در بدن انسان مدام جریان دارد و همین جریان دائمی حیات را در مدار خود نگه می‌دارد، تقریبا در بیشتر موارد، نیاز به خون، فوری است. به همین دلیل همیشه باید متناسب با نیازهای عمومی در جامعه و نیز با توجه به محدودیت‌های عملی و اجرایی خون مورد نیاز را در بانک‌های خون نگهداری کرد.

امروزه تامین خون مورد نیاز در سراسر جهان به سنت «اهدا» تبدیل شده است و چه چیز انسانی‌تر از این که دهنده‌خون، مایع حیات خود را بی‌دریغ اهدا می‌کند به این امید که بتواند زندگی فرد یا افرادی را نجات دهد، هر چند هیچ یک از آن افراد را نشناسد.

خون

خون در واقع مایعی متشکل از چند جزء است که هر یک از این اجزاء نقش خاصی را در بدن فرد به عهده دارند. این اجزا را به طور کلی می‌توان به گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت تقسیم کرد که همگی در پلاسما، یا همان بخش مایع خون، معلق هستند. 

این اجزا را می‌توان با استفاده از تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی از هم تفکیک کرد و حداکثر به سه بیمار نیازمند داد.

توجه داشته باشید آنچه به «انتقال خون» معروف است، در واقع انتقال گلبول‌های قرمز، پلاکت‌ها یا پلاسما از فرد اهداکننده به فرد نیازمند است.

گلبول‌های قرمز خون

وظیفه اصلی گلبول‌های قرمز، انتقال اکسیژن از ریه‌ها به بافت‌های گوناگون بدن و انتقال گاز سمی دی‌اکسیدکربن از بافت‌ها به ریه‌ها به منظور خروج از بدن است.

گلبول قرمز برای درمان کم‌خونی یا جبران خون از دست رفته در خونریزی حاد و شدید مورد استفاده قرار می‌گیرد.

گلبول‌های قرمز خون تا 42 روز دوام دارند و باید در این مدت مورد استفاده قرار گیرند وگرنه فاسد شده و دیگر قابل استفاده نخواهند بود.

پلاکت

این جزء خون در اصل کارش مهار خونریزی و انعقاد خون است. اگر پلاکت‌های فردی به هر دلیلی، مثلا ابتلا به بیماری خاص یا بر اثر اعمال روش‌های درمانی سرطان، آسیب ببیند، می‌توان برای جبران آن به این فرد پلاکت تزریق کرد. پلاکت‌ها در خارج از بدن عمر کوتاهی دارند و باید ظرف مدت پنج روز مورد استفاده قرار گیرند.

پلاسما

پلاسما همان بخش مایع خون است که مواد غذایی را برای سلول‌های سراسر بدن تامین می‌کند. اگر در آسیب‌دیدگی‌های ناشی از شوک و سوختگی فرد آسیب‌دیده پلاسمای خون خود را از دست بدهد، می‌توان از پلاسمای اهدایی برای جبران آن استفاده کرد.

پلاسمای منجمد عمری نسبتا طولانی دارد و تا یک سال قابل نگهداری و استفاده است.

گروه‌های خونی

هر چند خون از اجزای اصلی یکسانی تشکیل می‌شود، اما خون همه افراد شبیه هم نیست. به همین دلیل هم هست که خون هر فردی را نمی‌توان به فرد دیگری تزریق کرد.

در واقع به طور کلی هشت نوع گلبول قرمز وجود دارد. این گلبول‌ها بر اساس حضور یا غیاب ماده‌ای به نام آنتی‌ژن تقسیم‌بندی می‌شوند.

سه نوع آنتی‌ژن در خون انسان ممکن است یافت شود. این آنتی‌ژن‌ها به ترتیب آنتی‌ژن A، آنتی‌ژن B  و فاکتور Rh نام دارند.

بر اساس حضور یا غیاب دو آنتی‌ژن A و B در سطح گلبول‌های قرمز، خون به چهار گروه اصلی تقسیم می‌شود.

این گروه‌های خونی در واقع همان نام‌های آشنایی هستند که بسیار شنیده‌ایم:

ـ گروه خونی A که در آن فقط آنتی‌ژن A در گلبول‌های قرمز وجود دارد (و پادتن B در پلاسمای این گروه خونی دیده می‌شود.)‌

ـ گروه خونی B که در آن فقط آنتی‌ژن B در گلبول‌های قرمز وجود دارد (و پادتن A در پلاسمای این گروه خونی دیده می‌شود.)

ـ گروه خونی AB که در آن هم آنتی‌ژن A و هم آنتی‌ژن B در گلبول‌های قرمز وجود دارند، (اما هیچ یک از پادتن‌های A  و B در پلاسمای این گروه خونی وجود ندارد.)

ـ گروه خونی O که در آن هیچ یک از آنتی‌ژن‌های A  یا B در سلول‌های قرمز وجود ندارد (اما هر دو پادتن A و B در پلاسمای این گروه خونی وجود دارد.)

توجه داشته باشید این تقسیم‌بندی‌ها نقشی حیاتی در انتقال خون دارد. حضور این آنتی‌ژن‌ها و پادتن‌ها در یک گروه خونی خاص، سبب واکنش نسبت به ورود آنتی‌ژن‌ها یا پادتن‌های بیگانه خواهد شد.

یعنی مثلا خون در بدن فرد دارای گروه خونی A صرفا گلبول‌های قرمز خارجی دارای آنتی‌ژن A یا بدون آنتی‌ژن (یعنی گروه خونیO )‌ را می‌پذیرد و در مقابل گلبول‌های قرمز گروه‌های خونی B و AB از خود واکنش شدید نشان می‌دهد.

این واکنش در واقع از سوی سیستم ایمنی برای دفع گلبول‌های قرمز ناسازگار خارجی صورت می‌گیرد و اگر میزان ورود این گلبول‌ها زیاد باشد، ناسازگاری آنها با خون فرد گیرنده ممکن است سبب مرگ شود. همین قاعده در مورد پادتن‌های بیگانه نیز صادق است.

فاکتور  Rh، آنتی‌ژنی است که حضور یا غیابش در گلبول‌های قرمز سبب تقسیم هر یک از گروه‌های اصلی فوق می‌شود. اگر این فاکتور در خون حاضر باشد، آن خون را متعلق به گروه مثبت (+) و اگر غایب باشد متعلق به گروه منفی (ـ) می‌نامند.

عموما، بیماران دارای گروه خونی Rh منفی صرفا می‌توانند خون Rh منفی دریافت کنند، اما این محدودیت برای بیماران دارای گروه خونی Rh مثبت وجود ندارد و خونِ Rh مثبت یا Rh منفی هر دو را می‌توان به این بیماران منتقل کرد.

به این ترتیب 8 گروه خونی را می‌توان از هم تشخیص داد که تمایز و تفاوتشان حیاتی و سرنوشت‌ ساز است.

شما نمی‌توانید به هر کسی خون اهدا کنید و بر همین اساس نمی‌توانید از هر کسی خون دریافت کنید.

راه‌های خاصی وجود دارد که طی آنها باید گروه‌های خونی برای انتقال سالم و مطمئن از فردی به فرد دیگر سازگار شوند.

بر اساس تقسیم‌بندی فوق:

ـ هر فردی می‌تواند از گروه خونی خودش خون دریافت کند یا به گروه خونی خودش خون اهدا کنند.

ـ فرد دارای گروه خونی O منفی می‌تواند به همه گروه‌های خونی گلبول قرمز اهدا کند. (دهنده عمومی گلبول قرمز)‌

ـ فرد دارای گروه خونی ABمثبت می‌تواند از همه گروه‌های خونی گلبول قرمز دریافت کند. (گیرنده عمومی گلبول قرمز)‌

از سوی دیگر:

ـ فرد دارای گروه خونی ABمثبت یا ABمنفی می‌تواند به همه گروه‌های خونی دیگر پلاسما اهدا کند. (دهنده‌عمومی پلاسما)‌

ـ فرد دارای گروه خونی O می‌تواند از همه گروه‌ها پلاسما دریافت کند. (گیرنده عمومی پلاسما)‌

استفاده از خون اهدایی

طیف گسترده‌ای از بیماران یا آسیب‌‌دیدگان به خون‌های اهدایی نیازمندند. استفاده از خون اهدایی به نوع جراحی یا بیماری و نیز به این که آیا ممکن است عوارض یا عواقبی در کار باشد یا نه، بستگی دارد.

به طور کلی این موارد را می‌توان نیازمند اهدای خون به شمار آورد: آسیب‌دیدگان تصادفات رانندگی، نوزادان نارس، پیوند کبد، درمان سرطان، بیماری گلبول‌های داسی شکل، جراحی قلب باز، سرطان خون (لوکمی)، پیوند مغز استخوان و هر عاملی که سبب کمی میزان گلبول‌های قرمز، پلاکت‌ها یا پلاسمای خون  شود.

نکات کلیدی در اهدای خون

عموم افرادی که می‌خواهند خونشان را اهدا کنند با پرسش‌هایی مواجه می‌شوند. در اینجا  به عمده این نکات پاسخ  داده می‌شود.

محدودیت‌های سنی اهدای خون

اهداکننده خون باید حداقل 17 و حداکثر 65 سال داشته باشد. همچنین نباید کمتر از 50 کیلوگرم وزن داشته باشد و باید از توان جسمانی مناسبی نیز برخوردار باشد.

آسیب‌های ممکن

تنها مزاحمتی که ممکن است هنگام اهدای خون ایجاد شود، احساس گزشی است که برای یکی دو ثانیه هنگام فروکردن سوزن در دست رخ می‌دهد، اما طی زمان خونگیری هیچ دردی به سراغتان نخواهد آمد. در عوض از این احساس خوشایند برخوردار خواهید شد که به نجات جان و زندگی فرد یا افرادی کمک خواهید کرد.

مدت زمان اهدای خون

کل ماجرا از زمان ورود شما به مرکز انتقال خون و مصاحبه و پرکردن فرم تا زمانی که حالتان کاملا سرجایش بیاید و مرکز را ترک کنید، چیزی حدود یک ساعت وقتتان را می‌گیرد، اما خود مرحله خون دادن فقط هفت تا 10 دقیقه زمان لازم دارد.

اهدای خون خطر ندارد

از آنجا که در مراکز و پایگاه‌های انتقال خون از سوزن نو و استریل استفاده می‌کنند، هرگز احتمال انتقال بیماری‌های خونی مانند ایدز وجود نخواهد داشت.

حجم خون اهدایی

در هر نوبت یک واحد خون، یعنی کمتر از نیم لیتر، دریافت می‌شود.

جبران حجم اهدا شده

حجم خون از دست رفته، یا به عبارت دقیق تر پلاسمای خون، ظرف مدت 24 ساعت جبران خواهد شد، اما برای جبران کامل گلبول‌های قرمزی که در هر بار اهدای خون از دست می‌دهید، چیزی حدود چهار تا شش هفته زمان نیاز دارید.

به همین دلیل است که کمترین فاصله میان نوبت‌های اهدای خون برای  هر فرد 56 روز، یعنی هشت هفته است.

 استراحت پس از اهدای خون

پس از اهدای خون، فرد باید مایعات زیادی بنوشد و از ورزش سنگین و فعالیت جسمانی شدید اجتناب کند. بویژه چهار تا پنج ساعت پس از آن، از بلندکردن اجسام سنگین با دستی که خون اهدا کرده‌اید اجتناب کنید.

روند تائید خون اهدایی

پیش از هر کاری مرکز انتقال خون باید گروه خونی را مورد تشخیص قرار داده و از سلامت خون دریافتی اطمینان حاصل کند.

به همین دلیل آزمایش‌های گوناگونی برای تعیین گروه خون و نیز Rh این گروه خونی (یعنی مثبت یا منفی بودن آن) انجام می‌شود. سپس تست‌های HIV، هپاتیت B و C و نیز بیماری‌های عفونی دیگر صورت می‌گیرد.

پس از انجام این آزمایش‌ها، هر واحد خون سالم را به اجزای تشکیل‌دهنده، یعنی به گلبول‌های قرمز، پلاسما و پلاکت، تفکیک و جداسازی می‌کنند سپس هر یک از آنها را بر حسب نیاز به بیماران منتقل می‌کنند. به این ترتیب ممکن است واحد دریافتی خون از یک بیمار به سه بیمار مختلف انتقال یابد یا به زبانی زیباتر، به سه بیمار زندگی ببخشد. ضمیمه سیب