چشم‌انداز سیاسی مبهم اردوغان

اردوغان از نظر شخصی با اتخاذ موضع جنگ‌طلبانه و نشانه رفتن اتهامات علیه مخالفانش واکنش نشان داد. وی این عمل را عملیات کثیف نامید که هدف آن تضعیف دولت و پیشرفت در ترکیه تحت لوای رهبری اوست. وی همچنین به توطئه‌های سیاهی اشاره کرد که گروه‌های تروریستی داخلی و خارجی مسبب آن بودند. اردوغان گفت این گروه‌ها می‌خواهند دولتی در داخل دولت ترکیه تشکیل دهند. وی با اصرار بر این‌که ترکیه یک کشور دموکراتیک و نه جمهوری وابسته مانند برخی کشورهای آمریکای لاتین است، در یک روز بیش از 20 افسر بلندپایه را در استانبول و آنکارا از جمله افراد مسئول مستقیم عملیات اخراج کرد. اما به نظر می‌رسد ممکن است در آینده افراد بیشتری مناصب خود را از دست بدهند.

در یک طرف این ماجرا اردوغان و طرفدارانش قرار دارند که ریشه‌های سیاسی آنها به جنبش اخوان‌المسلمین مصر در سال 1928 می‌رسد. طرف دیگر نیز گولنیست‌ها هستند؛ گروهی مخفی که ایدئولوژی‌های مذهبی آنها تحت امر فتح‌الله گولن قرار دارد. گولن یک واعظ هفتاد ساله ترکیه است که از دهه 1990 ترکیه را در تبعیدی خودخواسته ترک کرده و در حوالی پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند.

این دو گروه که از یک دهه قبل به شکل نظام‌مند برای تضعیف بنیادهای جمهوری سکولار آتاتورک تلاش کرده‌اند، اکنون با اختلاف نظرهای فراوان و کینه‌توزانه علیه یکدیگر سخن می‌گویند. اما تشریح و فهم دلایل این کینه‌توزی هنوز مشخص نیست، هرچند بسیاری بر این باورند که مساله قدرت مطرح است. اردوغان که به نظر می‌رسد از تملق و چاپلوسی اطرافیان بسیار مغرور شده باشد، واقعا متقاعد شد منافع و اهداف شخصی او با اهداف ملت ترکیه بشدت همسان است و آنچه او می‌خواهد همان چیزی است که مردم ترکیه لازم دارند. هرکسی که با وی مخالف باشد در برابر خواست مردمی مقاومت کرده و هر که او را مورد انتقاد قرار دهد به ترکیه و قانون حمله کرده است و در نتیجه دشمن کشور و خائنی است که باید از سر راه برداشته شود.

در دنیای اردوغان مراکز مستقل قدرت، ثروت و نفوذ خطر شناخته می‌شوند. در نتیجه آنها باید تسلیم شده و همکاری کنند یا با استفاده از قدرت سرکوبگر دولتی از بین بروند. تهدیدها، استراق سمع‌ها، بازداشت‌ها، سندسازی‌ها، زندان‌های طولانی، حق‌السکوت و اعمال مالیات‌های سنگین، همه ابزارهای این کار است. نخستین دهه حکومت حزب عدالت و توسعه ترکیه حرکت آرام اما روشمند به سوی تاسیس نهادهای قدرت در جامعه ترکیه بود. این نهادها یا تصادفی یا از روی عمد تشکیل شده‌ است. دولت ابتدا رسانه‌ها را کنترل می‌کرد، بعد روند اداری، عرصه داد و ستد، دادگاه‌ها و در نهایت ارتش را در کنترل گرفت.

در این میان، اردوغان تنها به زمان نیاز داشت تا بتواند دیدگاه‌های خود را بر گولنیست‌ها اعمال کند. در واقع آنها مهم‌ترین نقش را در مبارزه چند ساله حزب عدالت و توسعه برای به حاشیه راندن و تحت اختیار گرفتن ارتش ترکیه و دیگر ستون‌های اصلی دولت آتاتورک ایفا کردند. اما زمانی که این اهداف محقق شد، اردوغان به این نتیجه رسید که زمان برای سرکوب این یاران قدیمی فراهم شده است. از این رو گفته می‌شود اردوغان ابتدا شروع به اخراج گولنیست‌ها از رده‌های بالای حکومتی کرد. در مقابل، زمانی که ترکیه در تابستان گذشته درگیر اعتراض‌های مردمی پارک «قزی» بود، گولن و طرفدارانش نسبت به سرکوب اعتراض‌ها توسط دولت موضعی انتقادی اتخاذ کردند.

با این اوصاف، عده‌ای امیدوارند این وضع به برقراری حکومت نظم و قانون و تقویت روند دموکراتیک کشور منجر شود و در نهایت آرای مردم نتیجه را در انتخابات سال آتی رقم بزند، اما این امر به هیچ وجه تضمین‌شده نیست. به عقیده برخی از تحلیلگران، این بار شرایط بدتر خواهد بود، زیرا نخبگان سیاسی با عصبانیت شدید از همدیگر در مقابل هم ایستاده‌اند.

علاوه بر این، با اطمینان می‌توان گفت آینده سیاسی اردوغان بسیار تضعیف شده است. وی شش ماه قبل با دستورات آمرانه و سرکوبگرانه علیه معترضان پارک قزی کار خود را آغاز کرد، اما اکنون به روشنی فرصت طلایی خود را از دست داده است. آوازه شکست‌ناپذیری وی از بین رفته است. ترس گسترده‌ای که او در اقشار مختلف جامعه ترکیه پراکنده بود تا حدی نقض شده است. برای نخستین بار در یک دهه گذشته نشانه‌هایی به چشم می‌خورد که اردوغان از نظر سیاسی آسیب‌پذیر شده است.