عوارض یائسگی را بهتر بشناسیم

با این که امید به زندگی در زنان افزایش یافته، اما سن یائسگی هنوز ثابت باقی مانده و اگر زنی 80 سال عمر کند، تقریبا یک سوم عمر خود را در این دوره می‌گذراند.بنابراین مهم است که با عوارض این دوره آشنا باشیم و تمهیداتی در نظر بگیریم تا کیفیت زندگی زنان را ارتقا دهیم.

عوامل تعیین‌کننده سن یائسگی

سن یائسگی اغلب از طریق ژن‌ها تعیین می‌شود و وراثت عامل مهمی است. عوامل دیگری هم موثر است ولی تاثیر ژن را ندارد؛ عواملی مانند وضع اقتصادی و اجتماعی پایین، تغذیه نامناسب، مصرف برخی داروها، استعمال دخانیات، زندگی در ارتفاعات و سن پریود پایین. حتی نوزادانی که در دوران جنینی رشد مناسبی ندارند، ممکن است موقع تولد ذخایر کافی تخمدانی نداشته باشند و این موضوع، در تعیین سن یائسگی آنها تاثیرگذار خواهد بود. وقتی تخمک‌ها و فولیکول‌های تخمدان از بین می‌رود، عوامل آسیب‌رسان می‌تواند سن یائسگی را جلو بیندازد. (افرادی که شیمی‌درمانی یا رادیوتراپی شده‌اند.) مشاهده شده است افرادی که رحمشان به هر دلیلی خارج شده، حتی اگر تخمدان‌ها حفظ شود، احتمال دارد زودتر از موعد یائسه شوند.

سیر تکاملی تخمدان‌ها

وقتی جنین دختر متولد می‌شود، دو میلیون تخمک در تخمدانش وجود دارد. این تخمک‌ها و فولیکول‌ها با یک مرگ سلولی ـ که به طور طبیعی وجود دارد ـ از بین می‌روند و وقتی کودک به بلوغ می‌رسد، فقط 400 هزار تخمک در تخمدان‌هایش باقی می‌ماند. در تمام طول باروری، یک زن فقط 400 بار تخمک‌گذاری می‌کند و 30 تا 400 سیکل را تجربه می‌کند. هر عاملی سرعت از بین رفتن تخمک‌ها را بیشتر کند، باعث کاهش ذخیره تخمدانی و یائسگی زودرس می‌شود.

یائسگی در سنین پایین یا بالا

در 10 درصد زنان یائسگی در سنین 45 یا کمتر اتفاق می‌افتد و علت اصلی نیز کمبود ذخیره تخمدانی در دوره جنینی است. ضعف سیستم ایمنی نقش مهمی در یائسگی این افراد دارد. بعضی خانم‌ها نیز یائسگی در سن بالا را تجربه می‌کنند؛ مثلا کسانی که حاملگی زیاد دارند، احتمال می‌رود دچار یائسگی دیررس شوند.

نارسایی مربوط به تخمدان‌هاست

وقتی خانمی خیلی زود دچار این مشکل می‌شود، باید به پزشک مراجعه و از هورمون‌های جایگزین استفاده کند. نارسایی در تخمدان رخ می‌دهد و در مغز (هیپوتالاموس و هیپوفیز) هیچ مشکلی وجود ندارد.

علائم یائسگی

اولین علامت، نامرتب‌شدن پریودهاست و فاصله بین پریود‌ها اغلب اوقات زیاد می‌شود. این وضع در خانم‌ها نشان می‌دهد که طی یک تا دو سال آینده یائسگی رخ خواهد داد. البته در این زمان هر خانمی باید مراقب بارداری باشد چون تخمک‌گذاری همچنان ادامه دارد ولی ما یک خانم را زمانی یائسه تلقی می‌کنیم که از آخرین باری که قاعدگی در او اتفاق افتاده، یک سال بگذرد. تمام عوارض ناشی از قطع استروژن است. استروژن از فولیکول ترشح می‌شود و با نبود فولیکول قطعا استروژنی وجود نخواهد داشت.

گرگرفتگی، مهم‌ترین مشکل خانم‌ها

عمده ترین مشکلی که موجب می‌شود یک خانم به پزشک مراجعه کند، گرگرفتگی است. از دیگر علائم مشکلات ادراری تناسلی، پوکی‌استخوان، مشکلات جنسی و اختلالات قلبی ـ‌ عروقی است. از هر چهار خانم یائسه سه نفر گرگرفتگی دارند. این حالت گرمای شدیدی است که در پوست سر، گردن و سینه احساس می‌شود که با تپش قلب توام است و گاه با تعریق شدید پایان می‌گیرد. این حالت شب هنگام بیشتر رخ می‌دهد. گرگرفتگی کیفیت زندگی را پایین می‌آورد و در سال اول شدت بسیاری دارد. در 50 درصد زنان چهار تا پنج سال این حالت باقی می‌ماند و در تعداد اندکی ممکن است 10 تا 15 سال طول بکشد. گرگرفتگی خطری برای سلامت خانم‌ها ایجاد نمی‌کند. فقط باعث نگرانی و هراس آنها می‌شود.

درمان گرگرفتگی

مهم‌ترین درمان برای فرونشاندن این حالت، همان داروهای استروژنی است که پزشک تجویز می‌کند. گروهی از محققان راه‌های درمانی تغذیه‌ای را امتحان کرده‌اند ولی تاثیر چندان زیادی دیده نشد.گاهی داروهای ضدافسردگی به بیماران داده می‌شود ولی تاثیر این داروها نیز برای برطرف‌کردن علائم خیلی ناچیز است. داروی استروژنی باید کاملا با احتیاط تجویز شود. این دارو خطر ابتلا به سرطان پستان، رحم و تخمدان را زیاد می‌کند. خانم‌ها باید ماموگرافی یا سونوگرافی انجام دهند. انجام ماموگرافی بعد از چهل سالگی هر دو سال یکبار و بعد از پنجاه سالگی هر سال یکبار ضروری است. انجام سونوگرافی از رحم نیز ضخامت غیرعادی رحم را گزارش می‌دهد و اگر موردی وجود داشته باشد، پیگیری خواهد شد. برای درمان گرگرفتگی نکات دیگری نیز باید مد نظر گرفته شود؛ مثلا خانم‌ها باید از لباس‌ خنک و نخی استفاده کنند و دمای هوای مکان زندگی‌شان را خنک نگه دارند. در سیگاری‌ها و افراد با وزن بالا گرگرفتگی بیشتر دیده می‌شود. پس ترک سیگار و کاهش وزن می‌تواند مفید باشد. ورزش و تنفس‌ سریع و منظم می‌تواند تا حد زیادی از شدت علائم بکاهد.

انواع استروژن درمانی

گاهی استروژن را به طور متناوب می‌دهیم تا عادت ماهانه اتفاق بیفتد. در نوع دیگر، درمان به صورت مصرف مداوم استروژن است البته این خانم‌ها حتما باید هر گونه خونریزی را گزارش دهند. همه اینها بسته به شرایط بیمار، سابقه خانوادگی و نظر پزشک معالج است.

استروژن‌ گیاهی

در تمام داروهای گیاهی هورمونی که برای زنان توصیه می‌شود، مقادیری ترکیبات شیمیایی وجود دارد و صددرصد گیاهی نیستند و همان عوارضی که در استروژن‌های شیمیایی دیده می‌شود، در این داروها نیز وجود دارد.

مشکلات ادراری

خانم‌هایی که هورمون خود را از دست داده‌اند، ممکن است دچار خشکی واژن، خارش، سوزش ادرار، درد هنگام مقاربت و احساس فوریت در دفع ادرار شوند. چنین عوارضی واژن را بیشتر مستعد عفونت‌ قارچی می‌کند، در این موارد می‌توان از استروژن‌ موضعی یا واژینال استفاده کرد. ترکیبات پرمارین یا قرص‌های هورمونی نیز بسیار مفید است. استروژن‌های واژینال نیز جذب سیستمیک دارند. این خانم‌ها نیز مانند کسانی که از دارو استفاده می‌کنند، باید جوانبی را در نظر گیرند.

پوکی استخوان

پوکی استخوان بر اثر قطع هورمون‌ها رخ می‌دهد. در گروه‌های پرخطر (یائسگی در سنین پایین، داشتن سابقه شکستگی‌ متعدد، سابقه پوکی استخوان در خانواده، کوچک بودن جثه، رژیم غذایی ناکافی از نظر ویتامین D و کلسیم، پرکاری تیروئید و پاراتیروئید، استفاده زیاد از کورتون) باید در سنین پایین سنجش تراکم استخوان انجام شود ولی معمولا در محدوده 65 سال به بالا سنجش انجام می‌گیرد. سنجش تراکم از ناحیه ران و ستون فقرات و گاه از مچ دست گرفته می‌شود. خانم‌ها باید از لبنیات کم چرب و کلسیم استفاده کنند.

مشکلات قلبی و عروقی

برای جلوگیری از این بیماری ابتدا باید به عوامل اصلاح‌پذیر اشاره کنیم؛ مثلا فردی که دچار اضافه وزن است، باید وزنش را کاهش دهد، سیگار را کنار بگذارد و فشار خون را کنترل کند و آزمایش‌های معمول را هر چند ماه یکبار انجام دهد تا میزان چربی و قندخون مشخص شود. / ضمیمه سیب

دکتر طاهره فروغی‌فر

متخصص زنان و نازایی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران