خط قرمز ما غلط ننوشتن بود

مهم‌ترین نتیجه این مطالعات چاپ دو کتاب دائره ‌المعارف مصور درباره جنگ و امام خمینی‌ است.

دائره ‌المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی‌ در انتشارات سایان به چاپ رسیده است که کیفیت خوب کاغذ و 1270 قطعه عکس مخدوش‌نشده و مرتبط با موضوعات و وجود صفحات گاهشماری همگی جذابیت این کتاب را افزایش داده است.

این دائره ‌المعارف با تولد رهبر کبیر انقلاب آغاز می‌شود و تا زمان وفات ایشان به همراه انبوهی از منابع متعدد ادامه پیدا می‌کند.

جعفر شیرعلی‌نیا در این گفت‌وگو درباره ماجرای نوشته‌شدن کتاب و نحوه جمع‌آوری اطلاعات و عکس‌ها سخن گفته است.

چرا نام کتاب را دائره المعارف مصور گذاشتید؟ البته در مصور بودن آن شکی نیست، ولی معمولا دائره.. المعارف‌ها مدخل‌های مشخصی دارند که بر اساس آن جمع‌آوری می‌شوند ولی کتاب شما یک اثر تاریخی است.

در ایران معمولا دائره المعارف‌ها را با مدخل‌های الفبایی می‌شناسند، ولی در کل چاپ مجموعه‌ای از دانستنی‌های مرجع که مربوط به یک موضوع تاریخی با تصاویر متعدد است، در دنیا رواج دارد. در چنین کتاب‌هایی مدخل‌هایی از جنس رویدادهای تاریخی داریم که اطلاعات بر اساس همان رویدادها تنظیم می‌شود. جنس این کتاب، صرفا کاری تاریخی نیست، بلکه از نوع «دائره المعارف‌ های مصور تاریخی»‌ به حساب می‌آید.

یکی از استانداردهای دائره المعارف‌ها، نقل قول کردن بدون هیچ‌گونه نظر و پیشداوری مثبت و منفی است. شما تا چه حد به این ویژگی پایبند بودید؟

به هر حال نویسنده هر کتابی درباره بخش‌هایی از کتاب خود پیش‌زمینه‌های ذهنی دارد. من چه در نقش سرپرست و چه در نقش محقق کار، گاه به گاه مطالب را چند بار مرور کردم تا واقعیت را ثبت کنم، و نه اتفاقی متاثر از پیش‌فرض‌هایم را. من حتی در مواقعی که تحت تاثیر مطالعات قبلی‌ام نظرات متفاوتی داشتم، دوباره موضوع را بر اساس منابع و نقل قول‌های جدید بررسی می‌کردم. در چنین بازنگری‌هایی حتی بارها نظر خودم هم عوض شده است. در کل کوشیده‌ام آنچه در تاریخ هشتاد و شش ساله امام راحل دیده‌ام، با مخاطبم در میان بگذارم و حتی اگر نکته‌ای برایم روشن نشده، آن را در متن نشان داده‌ام و مخاطب با همین تردیدها نیز ارتباط برقرار کرده است. من تلاش کردم کتابم به صورت یک کار تبلیغی و سفارشی و گرایش‌دار چاپ نشود.

شما بیشتر از کلمه آیت‌الله برای لفظ مشهور امام خمینی‌ در کتابتان استفاده می‌کنید. آیا این کاربرد دلیل خاصی دارد؟‌ مثلا خواسته‌اید بدون هیچ پیشداوری و به شکلی خنثی به تاریخ زندگی ایشان نگاه کرده باشید؟

ما در این کتاب سعی کردیم مخاطب را متناسب با روال موضوعات پیش ببریم؛ یعنی در توضیح دوران کودکی برای ایشان از عبارت روح‌الله خمینی استفاده کردیم. هنگامی که به قم رفتند با نام مشهور همان زمان، آقا روح‌الله خمینی، صحبت کردیم. پس از حج و فعالیت‌هایشان در حوزه برایشان از عبارت حاج آقا روح‌الله خمینی استفاده کردیم. ایشان هنگام وفات آیت‌الله بروجردی با نام آیت‌الله خمینی معرفی شدند و پس از آن یعنی در سال 56 و پس از رحلت آقا مصطفی، به نام امام خمینی شهرت یافتند که ما نیز از همان برهه به بعد از ترکیب «امام خمینی» استفاده کردیم. تمام این نام‌ها متناسب با کاربرد مردم در زمان‌های مخصوص خود بوده است. به نظرم مخاطب نیز با این شیوه ارتباط بیشتری برقرار می‌کند. البته دلیل دیگر این شیوه برگزیدن نام، این بود که من هنگام نوشتن کار به مخاطبان غیرایرانی نیز فکر می‌کردم.

سخت‌ترین بخش کار جمع‌آوری مطالب کدام قسمت بوده است؟

ما این کار را در چند مرحله انجام دادیم؛ ابتدا تمام سخنرانی‌ها و خاطرات ایشان را مدون کردیم که البته بعضی از آنها بدون تاریخ بود و این مساله تا حدی کار را دشوار می‌کرد. پس از آن خاطرات دیگران را مرور کردیم. طی این کارها و البته کارهای قبلی‌ام، همواره به این نتیجه رسیده‌ام که ذهن ما ایرانی‌ها بیشتر از آن که به صورت تاریخی شکل گرفته باشد، به صورت مفهومی امور تاریخی را تحلیل می‌کند. یعنی ما گاهی اوقات ناخودآگاه بعضی از واقعیت‌های تاریخی را جابه‌جا می‌کنیم و سخت‌ترین کار در چنین تاریخ‌نگاری‌هایی، حلاجی مسائل و قراردادن آنها سر جای خودشان است. من حتی با کسانی آشنا شدم که خودشان در جریان اتفاقات بوده‌اند، ولی وقتی از این منظر به مساله نگاه کردند، نظرشان تغییر کرد. البته در این کار تصویرها کمک زیادی به نویسنده و مخاطب می‌کند، زیرا بدون هیچ نقاب و اشتباهی اصل تاریخ را نشان می‌دهد.

برای انتخاب عکس‌ها گفته بودید به نوعی حق کپی‌رایت آنها را خریداری کرده‌اید. چطور شد این کار غیرمعمول و البته درست را انجام دادید؟

هرکس که موضوعی برای تحقیقات انتخاب می‌کند، مدیون کسانی است که پیش از او بر آن موضوع کار کرده‌اند. یکی از کسانی که معمولا در این روند حقشان ضایع می‌شود، عکاسان هستند. در حالی که عکس‌ها متن‌های نانوشته‌ای را به تحقیقات شما اضافه می‌کند. ما در این مجموعه حدود 35 میلیون تومان برای جمع‌آوری و تهیه عکس‌ها هزینه کردیم. البته شیوه کارمان این بود که ابتدا متن را بر اساس بخش‌بندی‌ها بنویسیم و بعد عکس متناسب با آن را انتخاب کنیم. حدود 35 هزار کلمه یعنی به عبارتی 80 صفحه متن پشت عکس‌‌های این کتاب وجود دارد. در دائره..‌المعارف مصور امام خمینی حدود 25 هزار قطعه عکس دیده و بررسی شد که در مجموع حدود 1270 قطعه عکس در کتاب گنجانده شده است.

تا چه حد برای نوشتن مطالب کتاب به دلیل وجود خط قرمزهای واقعی یا احتمالی دچار حذف و سانسور شده‌اید؟

من در نگارشم هیچ خط قرمزی نداشتم و بابت این مساله بسیار خوشحالم. خط قرمز ما دوری از غلط نوشتن تاریخ بود.

حورا نژادصداقت - جام‌جم