شازده کوچولو هنوز هم اهلی می‌کند؟

شازده کوچولو، نه فقط در دل کتابخوان‌ها بلکه در حوزه‌های مختلفی مانند تصویرگری و هنرهای نمایشی و هر جای دیگری که فکرش را بکنید، رد پایی از خود باقی گذاشته است. شازده کوچولو، جنبه‌های قابل تامل دارد ولی ناگزیریم بپذیریم که بخشی از شهرت آن به دلیل تبلیغات و دهان به دهان گشتن محتوای کتاب بوده است.

تولد سیاره ب 612

به نظرتان آنتوان دو سنت اگزوپری هیچ گاه به این فکر کرده بود که در میان آن همه کتابی که نوشته، فقط شازده کوچولو، آنقدر معروف می‌شود که لقب‌های گوناگونی مانند: پرخواننده‌ترین کتاب جهان بعد از انجیل و پرترجمه‌ترین کتاب را صاحب گردد؟

ماجرا از آن قرار است که اگزوپری یک خلبان نویسنده بود و از اشراف‌زادگان فرانسه (هم از طرف مادر و هم از طرف پدر). او به سبک اشراف‌زادگان بزرگ شد و تا پایان دوران دبیرستان، در خانه تحصیل کرد. نه اهل کافه‌گردی‌های فرانسوی‌ها بود و نه اهل ملاقات و رفاقت‌ با نویسندگان. ‌مگر یک نفر، آندره برتون. آندره شاعر بزرگ فرانسوی و رهبر جنبش سوررئالیسم بود. اگزوپری در سال‌های 1941 تا 1943 در آمریکا ساکن بود و شازده کوچولو را نیز در همان کشور نوشت و گفته‌اند کتاب را برای نخستین بار در شهر نیویورک در ششم آوریل 1943 به چاپ رساند. سه ماه پس از چاپ نخست کتاب، او به یک ماموریت هوایی بر فراز مدیترانه رفت و دیگر هیچ‌گاه بازنگشت. پس از وفات او، نسخه فرانسوی کتاب در 1946 در فرانسه به چاپ رسید و کم کم تب شازده کوچولو در جهان بالا گرفت.

اینجا، آنجا، همه جا، شازده کوچولو

در کنار دوستان و آشنایانتان بنشینید و از آنها بپرسید، چیزی درباره شازده کوچولو شنیده‌ای؟ چند درصد پاسخ منفی است؟ آمار سرانگشتی‌تان، مربوط به کشوری است که تیراژ کتاب‌هایش محدود است و می‌گویند مردمانش کتابخوان نیستند. باشد، پا فراتر از دایره اطرافیانتان بگذارید. یک جستجو در اینترنت ناگهان شما را با حجم زیادی از اطلاعات و خلاقیت‌ها درباره شازده کوچولو مواجه می‌کند. در سایت انگلیسی زبان شازده کوچولو، می‌توانید ساعت‌ها مشغول باشید و ببینید که چه‌ها نکرده‌اند؟! شازده کوچولو همه جا حضور دارد: در طرح انواع نوشت افزار، تقویم، کیسه، خالکوبی‌های متعدد تصاویر کتاب او روی دست و پا و کمر و شانه، تصاویر مجسمه او که در نقاط مختلف جهان مقابل آثار بزرگ تاریخی ایستاده، تصویر کفش، طرح لباس، شماره‌دوزی، گلدوزی، مجسمه‌سازی، بالن، نقاشی دیواری، نمای ساختمان‌ها و... البته تصویرگری‌های متعدد از شازده کوچولو و چاپ کتاب‌هایی در قطع‌ها و طراحی‌های گرافیکی متعدد سرآمد تمام خلاقیت‌هاست.

این همه ترجمه.....

بازگردیم به ایران خودمان. بعضی از کتاب‌ها به دلیل ترجمه‌های متعدد در کشورمان کاملا در دسترس می‌شوند. مثل همین شازده کوچولو که تاکنون این افراد دست به ترجمه آن زده‌اند؛ مرحوم احمد شاملو، محمد قاضی، ابوالحسن نجفی، عباس پژمان، دل‌آرا قهرمان، مصطفی رحماندوست، پرویز شهدی، بابک اندیشه، فریده مهدوی دامغانی، محمد مجلسی، زهرا تیرانی، رضا طاهری، حمیدرضا بلوچ، هانیه فهیمی، سمانه رضائیان، رامسس بصیر، هانیه حق نبی مطلق، شهناز مجیدی، شورا پیرزاد، مریم صبوری، جمشید بهرامیان، و... این تعداد فراوان ترجمه عجیب نیست؟

البته ماجرای کتاب همین جا تمام نمی‌شود. زیرا کتاب‌های «بازگشت شازده کوچولو» از علی فیاض، «گمشده شازده کوچولو» از محمدحسن حسینی، «وقتی شازده کوچولو از زمین برمی‌گردد» از حمیدرضا صفدری، و بسیاری دیگر نیز در همین باره در ایران به چاپ رسیده‌اند.

مسابقه داستان‌نویسی شازده کوچولو، کتاب صوتی شازده کوچولو با صدای احمد شاملو و نیز دل‌آرا قهرمان، تئاتر شازده کوچولو، اپلیکیشن شازده کوچولو، و... فقط بخشی از فعالیت اقشار مختلف برای نوعی بیان دیگر از شازده کوچولوست.

دوست داشتنی‌های پسرک موطلایی

شما کدام بخش از شازده کوچولو در ذهنتان باقی مانده است؟ حدسش سخت نیست، مثلا شاید گفت‌وگوی شازده کوچولو و روباه: «اهلی کردن یعنی چه؟... یک چیزی که پاک فراموش شده. یعنی علاقه ایجاد کردن.... اهلی‌ام که کردی به همدیگر احتیاج پیدا می‌کنیم. تو برای من در عالم بی‌مانند می‌شوی. من برای تو در عالم بی‌مانند می‌شوم.»

رضا طاهری، مترجمی است که شازده کوچولو را اخیرا در نشر نخستین از زبان عربی و پس از تطبیق آن با متن اصلی فرانسوی، ترجمه کرده. این نسخه کاملا رنگی و جذاب، ترکیبی از تصاویر دو نسخه کره‌ای شازده کوچولوست که در ایران با یکدیگر تلفیق شده‌اند. رضا طاهری نیز خاطرات زیادی با شازده کوچولو دارد، مثل شال گردن دوران دبستانش که حسی شبیه شال شازده کوچولو به او می‌داده است. از نظر او علت شهرت شازده کوچولو، سادگی، جهانشمولی موضوعات، بن مایه سفر و در نهایت نوستالژی است. او تبلیغات را از عوامل موثر در دیده شدن بیشتر این کتاب می‌داند.

دکتر عباس پژمان، نویسنده و مترجم زبان فرانسه، در انتهای ترجمه کتاب شازده کوچولوی خود، حدود 40 صفحه درباره علت اهمیت آن نوشته است. او معتقد است که فهمیدن این کتاب به مقداری تخیل و تفکر نیاز دارد و پیش از هر چیز این سوال پیش می‌آید که مخاطب شازده کوچولو کیست؟ بچه‌ها یا بزرگسالان؟ و در هیچ‌کدام نباید شک کرد. زیرا این کتاب را بچه‌ها می‌خوانند و برخی از جنبه‌های کتاب فقط متعلق به بزرگسالان است، مانند طنزهای کلامی و موقعیت و نیز غمی که در کتاب جاری است. پس در تعیین مخاطب کتاب محدودیتی نداریم.

کتابی از جنس سوررئالیسم

فهمیدن زوایای متعدد شازده کوچولو به مقدماتی نیازمند است. دکتر عباس پژمان معتقد است که خوانندگان شازده کوچولو باید برای فهم بهتر کتاب، با اصول و مفاهیم سوررئالیسم آشنا باشند. او در توضیح تاریخچه‌ای مختصر از سوررئالیسم می‌گوید: این جنبش بسیار افراطی، عکس العمل نسل باقی‌مانده از جنگ جهانی اول بود به اومانیسم غربی و نیز حاکمیت چند قرنی عقل که منجر به مرگ افراد متعدد شده بود. به همین جهت سوررئالیست‌ها شدیدا شیفته دیوانگی و طرد هر نوع عقل گرایی بودند. آنها به امور شگفت و رازآلود علاقه داشتند و فقط واقعیت‌هایی را می‌پذیرفتند که در زمان از میان رفتن مرز بین خودآگاه و ناخودآگاه ایجاد می‌شد. پس دنیای سوررئالیست‌ها، دنیای دیوانگی و دنیای کودکان و دنیای نیمه‌هوشیاری مستی و حتی بیماری‌های سخت و دنیای خواب و... است. علاوه بر این، سوررئالیست‌ها از شرح و توصیف پرهیز و به جای آن از تصاویر کلامی یا بصری استفاده می‌کنند.

عباس پژمان معتقد است که تمام این ویژگی‌ها در شازده کوچولو به وفور دیده می‌شود. اگزوپری نیز کتاب را در بحبوحه جنگ جهانی دوم نوشت. مکان ملاقات او با شازده کوچولو و خرابی هواپیمایش واقعیت دارد. اما کل کتاب، به واقعیت‌هایی از سنخ سوررئالیسم‌ها شباهت بیشتری دارد تا واقعیت‌های رایج در دیگر رمان‌ها و داستان‌ها.

البته رضا طاهری، ویژگی کتاب را صرفا در سوررئالیسم بودن آن نمی‌داند. او معتقد است که شازده کوچولو جنبه سمبلیک و اسطوره‌ای نیز دارد. از نظر او سفر به هفت سیاره موجب مواجه شدن با کهن‌الگوها و رشد شخصی می‌شود. از طرفی سفر به آسمان، رازگونه بودن، بازگشت به جایی که جسممان را نمی‌توانیم ببریم و... همگی با رویاهای کهن آدمی مرتبط است.

یادمان باشد...

شازده کوچولو یک زمانی نوشته شد و خیلی شهرت یافت. شاید در آینده‌ای نه چندان دور کتابی دیگر جایگزین این همه شهرت شود. شاید در گذشته‌ها کتاب‌هایی برای مردم زمانشان شهرت شازده کوچولویی دیگر را داشته‌اند. نکته اینجاست که گاهی اوقات بعضی از آثار شهرت می‌یابند و چون همه درباره آن حرف می‌زنند، دیگران هم سراغش می‌روند و کم کم آمار فروش و تولیدات متعدد از آن افزایش می‌یاید. مساله دیگر این‌که بعضی از مردم حتی کتابخوان‌ها، علاقه خاصی به همین پرخواننده‌ترین کتاب دنیا ندارند! به همین سادگی. شازده کوچولو زیبایی‌های خاص خودش را دارد ولی داستان عمیق حداقل در ادبیات فارسی کم نداریم. نوشتم حداقل، تا از انگ ملیت‌گرایی و قبول نکردن کارهای قوی دیگران، دور بمانم. گاهی لازم است از جوهای پیرامون کتاب‌ها یا فیلم‌ها دور بمانیم و دوباره نگاه کنیم. این‌گونه نو می‌مانیم.

حورا نژاد صداقت / جام‌جم