فیزیوتراپی؛ بهبود حرکت در زندگی

پیوند ناگسستنی فیزیوتراپی با حرکت در زندگی از آن روی مورد تاکید قرار می‌گیرد که این رشته توانایی آن را دارد تا بدون نیاز به درمان‌های دارویی و شیمیایی، امکان بازگشت به زندگی و فعالیت عادی و بدون وابستگی را با بهره گیری از تکنیک‌هایی که به تقویت ارگان‌های خسته، آسیب دیده و از کار افتاده بدن کمک می‌کند، فراهم کند.

جالب آن‌که شروع به‌کار فیزیوتراپی در کشورمان با قدمتی 50 ساله به سال‌های اولیه دهه 40 شمسی باز می‌گردد، در واقع با تشکیل انجمن فیزیوتراپی ایران در همان سال‌ها از سوی تعداد معدودی از متخصصان فیزیوتراپی کشورمان که تحصیلکرده انگلستان بودند، این روش علمی به کشور راه یافت. اما بعد از فارغ‌التحصیل شدن اولین گروه فیزیوتراپی از دانشگاه تهران در مرداد ماه 1348 و در سال‌های بعد، تعداد اعضای انجمن نیز بتدریج افزایش پیدا کرد، تا جایی که اکنون تعداد اعضای این انجمن به بیش از 2000 نفر رسیده است.

دکتر اسماعیل ابراهیمی، دکترای فیزیوتراپی، استاد دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران و رئیس انجمن فیزیوتراپی ایران در گفت‌و‌گو با ما از پیشرفت‌های این علم در حال حاضر، مشکلات مردم در مراجعه به مراکز فیزیوتراپی و انتظاراتی که باید از این روش درمانی داشت سخن گفته است.

اصولا چه افرادی با وجود چه بیماری‌ها یا عوارضی به درمان فیزیوتراپی نیاز پیدا می‌کنند؟

فیزیوتراپی گستره وسیعی را به خودش اختصاص داده و به همین دلیل در حوزه‌های مختلف، فعالیت و به صورت تخصصی در رشته‌های مختلف پزشکی دخالت می‌کند. مثلا در بیماری‌های ارتوپدی و ستون فقرات یا در بیماران آرتروزی و کسانی که دچار کمر درد و گردن درد هستند یا از انواع شکستگی‌ها، ضایعات و صدمات و پارگی‌های عضلانی رنج می‌برند، فیزیوتراپی کاربرد دارد. فیزیوتراپی گاهی با هدف پیشگیری و گاهی با هدف تکمیل درمان در کنار سایر تخصص‌ها پس از ترمیم شکستگی، بازسازی رباط آسیب‌دیده و درمان دردهای عضلانی از کودکی تا کهنسالی موثر واقع می‌شود.

حتی در حوزه آسیب‌های نورولوژی و مغز و اعصاب مثل ضایعات مغزی، سکته‌های مغزی، پارکینسون و آسیب‌دیدگی اعصاب محیطی، فیزیوتراپی به درمان بیمار و بازگشت وی به کار و فعالیت معمول و روزانه کمک می‌کند. در کودکان نیز فیزیوتراپی در درمان فلج‌های مغزی یا بیماری‌های عضلانی خاص و نیز در رفع مشکلات تنفسی و آسم کمک می‌کند.

از سوی دیگر، پیشرفت دانش و خدمات تخصصی در حوزه فیزیوتراپی منجر به آن شده است که این رشته در رفع ضایعات ورزشی برای این که ورزشکار دچار صدمات جدی نشود بسیار کمک‌کننده باشد. به همین دلیل، امروزه در سراسر دنیا و نیز در ایران، حضور فیزیوتراپیست برای کمک به ورزشکاران، در دوره‌های تمرینی با هدف کاهش آسیب‌های وارده ضروری تلقی می‌شود.

سالمندان چگونه از خدمات فیزیوتراپی بهره می‌برند؟

فیزیوتراپی به سالمندان در زمینه‌های مختلف کمک می‌کند. به عنوان مثال برای این که با تقویت قدرت عضلات، احتمال زمین خوردنشان کمتر شود و این که اگر زمین خوردند، بتوانند بلند شوند و راه بروند. جالب آن که امروزه برخی جوان‌های ما سالمندند یعنی سیستم عضلانی اسکلتی‌شان پیر‌تر از سن‌شان است. به این افراد نیز باید کمک شود تا بتوانند تحرک داشته باشند تا دچار پوکی استخوان و مشکلات اسکلتی ـ عضلانی خاص در سنین بالاتر نشوند.

اما گفته می‌شود که فیزیوتراپی در سنین کهولت یعنی بالای 70سال چندان موثر نیست. آیا این مساله درست است؟

اتفاقا در بیماران سالمند منابع معتبری وجود دارد که عضلات این افراد به درمان‌های فیزیوتراپی بسیار خوب و حتی بهتر از جوان‌ها جواب می‌دهد. در حالی که افزایش قدرت عضلات در جوان‌ها و بویژه ورزشکاران با کمک روش‌های فیزیوتراپی کار بسیار سختی است. در واقع، فیزیوتراپی در سالمندان بمراتب موثرتر از دیگر گروه‌های سنی است.

گفته می‌شود فیزیوتراپی به سلامت زنان نگاه ویژه‌ای دارد، در این مورد توضیح دهید؟

توجه داشته باشید که بیماری‌های زنان متفاوت از مردان است، در واقع عضلات کف لگن‌شان ضعیف‌تر است و به خاطر زایمان، سیستم بدنی و هورمونی خاص و دوران یائسگی دچار عوارض ویژه و متفاوت استخوانی و عضلانی نسبت به مردان می‌شوند، جامعه زنان توجه ویژه‌ای را می‌طلبد که فیزیوتراپی به همین دلیل، نگاه خاصی به آن دارد.

چرا بهره‌گیری از درمان‌های فیزیوتراپی را به خانم‌ها پس از یائسگی توصیه می‌کنید؟

وقتی خانمی یائسه می‌شود و تست تراکم استخوان انجام می‌دهد، متخصص روماتولوژی به وی انجام تمرینات منظم ایروبیک و هوازی را توصیه می‌کند. یعنی برای پیشگیری از بروز پوکی استخوان پیشرفته لازم است تا افزایش متابولیسم در حضور اکسیژن صورت بگیرد. بر این اساس، به خانم‌ها توصیه می‌شود که در مکان‌هایی مثل پارک‌ها، تمرینات منظم و همیشگی داشته باشند. پس درمی‌یابید که حرکات منظم هوازی برای پیشگیری از پوکی استخوان ضروری است. فیزیوتراپ‌ها هم به خانم‌ها ورزش‌های درست و متناسب با شرایط و وضعیت جسمی‌شان را یاد می‌دهند و به آنها توصیه می‌کنند که راه بروند. البته پیاده روی در آب مورد قبول فیزیوتراپیست‌ها نیست بلکه فقط پیاده‌روی روزانه به مدت 20 دقیقه در صبح و 20 دقیقه بعدازظهر بر سطح صاف به پیشگیری از پوکی استخوان کمک می‌کند.

امروزه شاهدیم که بسیاری از خدمات فیزیوتراپی از سوی متخصصان طب فیزیکی نیز ارائه می‌شود. این اتفاق به آن معناست که درمان‌های فیزیوتراپی با طب فیزیکی، مشابه یا مکمل تلقی می‌شود؟

ما از نظر نوع فعالیت، منافاتی را با متخصصان طب فیزیکی احساس نمی‌کنیم، ولی آنچه بر آن تاکید می‌کنیم آن است که کاربرد اصلی آموزه‌ها و ابزاری که متخصصان طب فیزیکی از آنها برای از بین بردن دردهای عضلانی ـ اسکلتی بهره می‌برند در حوزه متخصصان فیزیوتراپیست تعریف و ارائه می‌شود و حتی در بسیاری موارد متخصصان طب فیزیکی نیز بیمارانشان را برای بهره‌گیری از این خدمات به ما ارجاع می‌دهند.

در سال‌های اخیر یکی از چالش‌های اصلی این حوزه، دخالت غیرفیزیوتراپ‌ها در ارائه خدمات فیزیوتراپی بوده است. تکلیف بیماران متقاضی خدمات درمانی فیزیوتراپی در این میان چیست؟

توجه داشته باشید وقتی بیماری نزد ارتوپد، طب فیزیکی یا مغز و اعصاب به دلیل مشکلات اسکلتی یا عضلانی می‌رود باز هم به ما ارجاع داده می‌شود چون ما تنها حوزه تخصصی هستیم که مجوز دست زدن به بیمار را داریم. کار کردن با عضلات و مفاصل بیمار تبعات دارد و کار هر حوزه‌ای نیست. اگر اشکالی در بیمار با کشش نابجای عضله پیش بیاید ما به عنوان فیزیوتراپیست باید پاسخگو باشیم، در حالی که افراد غیرمتخصصی که این خدمات را ارائه می‌دهند از هر نوع پاسخگویی بی‌نیازند.

حتی ما بکرات مشاهده می‌کنیم که مردم تحت عنوان آب درمانی به مراکزی مراجعه می‌کنند که تخصص فیزیوتراپی ندارند. در حالی که در سراسر دنیا هیچ کس حق انجام اقدامات درمانی روی عضلات و استخوان‌های بیمار را ندارد، مگر این که فیزیوتراپ باشد.

توصیه ما به مردم این است که همیشه کارت نظام پزشکی یا کارت عضویت انجمن فیزیوتراپی را از شخص درمانگر تقاضا کنند، چراکه در غیر این صورت خودشان متضرر می‌شوند. منظورمان از نظر متضرر شدن صرفا از نظر مالی نیست بلکه بیماران یک پروسه طولانی و غیر علمی را طی می‌کنند و کلی مشکل جدید پیدا می‌کنند و درمان بیماری‌شان به دلیل کهنه شدن بیماری قبلی بسیار مشکل می‌شود.

آیا خدمات درمانی در این حوزه مشمول پوشش‌های بیمه‌ای می‌شود؟

متاسفانه چالشی حل نشده میان فیزیوتراپیست‌ها و بیمه‌ها وجود دارد که مربوط به واقعی نبودن تعرفه‌هاست. تعرفه‌های فیزیوتراپی هیچ گاه واقعی نبوده و بیمه‌ها همیشه در این زمینه مشکلاتی را برای ما ایجاد کرده‌اند یعنی همیشه برای ما سقف می‌گذارند. بی‌شک مردم نیز در این میان متضرر می‌شوند.

حال در طرح جدید دولت و با حمایت وزارت بهداشت و نظام پزشکی قرار است تعرفه‌های ما به واقعیت نزدیک‌تر شود. ما هم معتقدیم تعرفه‌ها نباید به حدی افزایش پیدا کند که مردم متضرر شوند و این مساله با حمایت بیشتر بیمه‌ها باید پوشش داده شود. اکنون انجمن فیزیوتراپی ایران نیز در پی آن است که به تعرفه واقعی‌تری برسیم، ولی همچنان با سازمان‌های بیمه‌گر نتوانسته‌ایم کنار بیاییم. با این حال، روزنه‌های امید بخشی را می‌بینیم.

وجود بیماری استخوانی اسکلتی یا عضلانی افراد را به مراکز درمان فیزیوتراپی می‌کشاند یا گاهی این روش درمانی صرفا جنبه پیشگیری از بروز برخی بیماری‌ها مانند آرتروز و پوکی استخوان را دارد؟

فیزیوتراپی در حوزه پیشگیری از آسیب‌های اسکلتی و عضلانی نیز می‌تواند موثر واقع شود. مثلا در مدارس، متاسفانه شاهدیم که بسیاری از کودکان به طور ناشناخته‌ای دچار قوز پشتی و کجی ستون فقرات یا کفی پای صاف هستند. اگر این مشکلات از دوران دبستان با غربالگری صحیح شناخته شود، بروز تغییرات استخوانی و مفصلی در آینده با کمک روش‌های فیزیوتراپی قابل پیشگیری خواهد بود. در واقع، ما در کنار پزشکان و متخصصان حوزه‌ای دیگر می‌توانیم بسیاری از درمان‌های تکمیلی را انجام دهیم تا بیمار پس از درمان‌های اولیه به زندگی و فعالیت معمول بازگردد.

حتی در صورتی که بیماری دچار معلولیت‌ها و آسیب‌های ماندگار باشد، خدمات و ورزش‌ها و حرکت‌های خاص فیزیوتراپی باعث می‌شود که بتوانیم وی را به عملکردها و فعالیت طبیعی اش نزدیک کنیم تا جایی که چنین شخصی بتواند به طور مستقل زندگی کند.

چرا سن بروز مشکلات اسکلتی و استخوانی در سال‌های اخیر در کشور ما کاهش یافته است؟

البته نه فقط در ایران بلکه در دنیا هم چنین اتفاقی افتاده است. مشکلی که وجود دارد این است که هم پر حرکتی و هم کم‌حرکتی و بی‌حرکتی صدمه به بافت می‌زند. وقتی ساعت‌ها در یک وضعیت قرار می‌گیریم یعنی پشت رایانه می‌نشینیم یا حرکتی را مکرر انجام می‌دهیم، استخوان‌هایمان را در خطر آرتروز قرار می‌دهیم. چرا که بی حرکتی منشا آرتروز است. بی حرکتی نرمی غضروف و سپس آرتروز می‌آورد.

همچنین از آنجایی که دیسک‌ها(فضای بین مهره‌ای) به جذب و دفع آب تمایل دارد، وقتی دیسکی آبش کم می‌شود سایش‌ها شروع می‌شود، سایش‌ها منتهی به آرتروز می‌شود و آرتروز هم محدودیت حرکتی ایجاد می‌کند. در واقع مشکل جامعه امروز ما بی‌حرکتی و کم‌حرکتی ناشی از زندگی ماشینی است.

راه‌حل خارج شدن از این وضع چیست؟

راه‌حل آن در حقیقت، حرکت کردن و تغییر وضعیت پس از هر 15 دقیقه بی حرکتی است. از آنجایی که در ابتدای روز و پس از بلند شدن از خواب، فشار داخل دیسک بسیار بالاست، بهتر است قبل از هر گونه فعالیت سنگین و ورزش‌های کششی، با راه رفتن ساده و آهسته دویدن، ظرف نیم ساعت فشار دیسک را پایین بیاوریم و بعد تمرین‌ها را شروع کنیم زیرا با یک کشش شدید، فشارزیادی به غلاف دیسک وارد شده و شانس پارگی و فتق دیسک تا 300 درصد افزایش می‌یابد و همچنین در انتهای روز نیز که فرد دچار خستگی ناشی از کار روزانه است بهتر است از ورزش‌های شدید اجتناب کند، زیرا عضلات و بافت‌های خسته و غیرفعال توانایی کاهش فشارهای وارده بر ستون فقرات و دیسک را نداشته و منجر به آسیب‌های خطرناک در فرد می‌شود.

فراموش نکنید که نشستن طولانی مدت و قرار گرفتن در یک وضع ثابت و نامناسب، به ضعف عضلات و فشار روی مهره‌ها و اندام مختلف منجر می‌شود که به دنبال آن ناتوانی و ناهنجاری در سیستم عضلانی ـ اسکلتی فرد ایجاد می‌شود. حرکت‌های تکرار شونده که بدون استراحت انجام می‌گیرند نیز باعث صدمه، فشار، درد و ایجاد اختلال حرکت در سیستم مفصلی، همچنین عملکرد ناقص غدد و ارگان‌های داخلی از جمله سیستم قلب و عروق، تنفس، اعصاب و سیستم عضلانی و اسکلتی می‌شود.

بسیاری باور نمی‌کنند که خدمات فیزیوتراپی در درمان مشکلاتی چون دیسک کمر یا مشکلات مفاصل زانو و شانه می‌تواند جایگزین جراحی باشد.این تصور درست است؟

در بسیاری موارد فیزیوتراپی جایگزین درمان‌هایی چون جراحی می‌شود. توجه داشته باشید ابتدا باید علت درد را شناخت؛ یعنی همه کمردردها ناشی از دیسک نیست. در بسیاری کمردردها با این که فرد فتق دیسکی دارد، ولی علت مشخصی برای دردش وجود ندارد. این نوع کمردردها غیر اختصاصی محسوب می‌شود که برای درمان آن عمل جراحی به هیچ عنوان، مفید و موثر نیست. پس ابتدا باید علت دردهای استخوانی یا عضلانی را با کمک متخصصان ستون فقرات، روماتولوژی و حتی زنان و زایمان شناخت و سپس راه حل موثر برای درمان آن را یافت. بی‌شک، فیزیوتراپی با تمرینات تخصصی و ویژه برای درمان بسیاری از دردهای عضلانی و اسکلتی موثر واقع می‌شود و از جراحی‌ها جلوگیری می‌کند.

درمان موثر با بهره‌گیری از فیزیوتراپی به رعایت چه اصولی بستگی دارد؟

فیزیوتراپی امروز دنیا به سمت تغییر الگوی زندگی رفته است. یکی از اصول تغییر الگوی زندگی، کاهش وزن است؛ با پنج تا 10 کیلو کاهش وزن تا 50 درصد فشار روی زانو و آرتروز کاهش می‌یابد. همچنین، توجه به تغییر موقعیت هر 16 دقیقه یک بار و حرکت و راه رفتن برای همه افراد، بویژه بیماران آرتروزی بسیار مهم است.

در سالمندان هم، تحرک داشتن بسیار مهم است؛ یعنی وزن‌شان نباید زیاد باشد تا بیمار بتواند حرکت کند. پس الگوی زندکی را باید از بی حرکتی و کم حرکتی در آورد. البته بی‌حرکتی بیش از کم‌حرکتی صدمات را زیاد می‌کند. نشستن و ایستادن و به جلو خم شدن طولانی، دشمن ستون فقرات و برای عضلات و غضروف‌ها بسیار خطرناک است.

فیزیوتراپی درمان قطعی دردهای زانو، کمر و شانه محسوب می‌شود یا اثرات آن موقتی است؟

بستگی به شرایط بیمار دارد. کسی که آرتروز پیشرفته دارد و غضروف زانویش از بین رفته باید برایش تعویض مفصل زانو انجام داد. وقتی نیاز بیمار حرکت است و وی نمی‌تواند به دلیل درد شدید در زانوهایش حرکتی داشته باشد باید برایش مفصل مصنوعی گذاشته شود. بی‌شک در چنین شرایطی بیمار با مفصل مصنوعی دیگر نمی‌تواند زانویش را بیش از 90 درجه خم کند یا به طور عادی نماز بخواند، اما می‌تواند به فعالیت‌های معمول زندگی‌اش تا حد زیادی برگردد.

اگر وزن بیمار کنترل شود و حرکت‌های اضافی، بی‌حرکتی و ماندن در یک وضع به مدت طولانی نداشته باشد، می‌توان با کمک درمان‌های فیزیوتراپی تا حد زیادی به درمان وی کمک کرد. بسته به این که بیمار در چه زمانی ارجاع داده شده به فیزیوتراپ و شرایط عمومی و اختصاصی بیمار چیست می‌توان در مورد درمان قطعی وی اظهار نظر کرد. آنچه مهم است این که بیمار نباید سعی کند بیماری‌اش را با روش‌های غیرتخصصی درمان کند؛ یعنی باید به متخصصانی که متولی درمان بیماری‌های اسکلتی و عضلانی هستند، اعتماد شود.

آیا می‌توان برای بهبود دردهای استخوانی و عضلانی ورزش را جایگزین فیزیوتراپی کرد؟

ما هم در تمرین هایمان ورزش می‌دهیم، ولی نه هر ورزشی و نه برای هر بیماری. بلکه بسته به شرایط هر بیمار، ورزش خاصی برای وی توصیه می‌شود. ورزش می‌تواند تمرین درمانی باشد برای کاهش درد، تقویت عضلات، کشش عضلات و تمرینات اصلاحی باشد. اما بسیاری از تمرینات ما نقش کاهش درد را دارند. درواقع ما از راهکارهایی برای کاهش درد و بعد تقویت عضلات بهره می‌گیریم.

به‌عنوان یک متخصص فیزیوتراپ چه راهکارهایی را برای پیشگیری از درد‌های آرتروزی، مشکلات شایع مفصلی و عضلانی و پوکی استخوان توصیه می‌کنید؟

پوکی استخوان به درجاتی درهمه خانم‌ها اتفاق می‌افتد، اما این مشکل زمانی کنترل می‌شد که شخص الگوی زندگی‌اش را طوری طراحی کند که حتما تحرک منظم چون پیاده‌روی مرتب روزانه داشته باشد تا احتمال آسیب‌دیدگی روی مهره‌های تحتانی‌اش مثل پاها کاهش پیدا کند. در یک وضع طولانی و بی‌حرکت نمانید. عضلات ما با حرکت بر روی زمین باید فعال باشند. دوچرخه‌سواری خوب است، ولی بهتر است ورزشی که می‌کنید روی زمین باشد. من ورزش حرفه‌ای را توصیه نمی‌کنم؛ چون صدمه‌زایی با ورزش حرفه‌ای بسیار افزایش می‌یابد. هر 15 دقیقه تغییر وضع داشته باشید. کار با فناوری‌های جدید چون کامپیوتر نباید ما را قربانی خود کند. به بیان دیگر، ابزارها و فناوری‌های جدید نباید ما را در اختیار بگیرد.

رمز سلامت، حرکت و البته حرکت مناسب است. به خاطر داشته باشید زندگی حرکت است و حرکت، عین زندگی است.

پونه شیرازی / گروه جامعه