تلفیق گذشته و ‌آینده در ابداع یک قلم

اما امروزه طراحی حروف و قلم، بیشتر ناظر به جنبه کاربردی آن است. چنان‌که ملت‌های نو، قلم‌های نوشتاری خود را متحول کرده‌اند و با قرار‌گرفتن طراحان گرافیک در کنار استادان خوشنویسی، شاهد خلق قلم‌های گوناگون هستیم که در بخش‌های مختلف اعم از رسانه‌های تصویری و مکتوب فونت‌های نوشتاری را در بر می‌گیرد. این درحالی است که در ایران با وجود فرهنگ غنی و تاریخی که از خوشنویسی و هنر به ارث برده‌ایم، نتوانسته‌ایم در این حوزه چندان به روز باشیم.هفته گذشته خبری در رسانه‌ها منتشر شد مبنی بر رونمایی از یک قلم جدید که هفت سال طراحی آن زمان برده است. این قلم که سریر نام دارد توسط کورش قاضی‌مراد طراحی شده است.همین بهانه‌ای شد تا موضوع طراحی قلم‌های جدید در خط فارسی را دستمایه یک گزارش قرار دهیم و سراغ یکی دو چهره شناخته شده این عرصه برویم.بهرام کلهرنیا از استادان پیشکسوت خوشنویسی درباره فقر موجود در این زمینه می‌گوید: «درحال حاضر متاسفانه ده قلم اصلی که بتوان به آن برای خوشنویسی اتکا کرد وجود ندارد و این به معنای فقر موجود در این بخش است. چراکه انتشاراتی‌ها و شبکه‌های تلویزیونی فونت مخصوص خود را ندارند و حتی برای رسیدن به این مهم طراحی فونت مخصوص به خود را به یک هنرمند سفارش نمی‌دهند. در حالی که باید شاهد سفارش‌های بسیار در این حوزه باشیم تا بتوانیم غنای فرهنگی خودرا افزایش دهیم.»

او با تاکید برآن‌که در ایران فقط یک نشر و روزنامه منتشر می‌شود که فونت مخصوص به خود را دارد از ابداع قلم نوشتاری جدید به نام «سریر» توسط کورش قاضی‌مراد، هنرمند خوشنویس استقبال می‌کند و می‌گوید: قلم قاضی‌مراد پیشینه و اعتبار هنر ایرانی را در خود دارد؛ اما به‌صورت بدعت‌گذارانه و شخصی خلق شده است. ارزش این قلم در اعتبار تاریخی، زیبایی‌شناختی نو و شخصی آن است.به اعتقاد کلهرنیا، هرشخصی می‌تواند یک تکه گونی را در مرکب فرو ببرد و به خلق نوشتاری جدید اقدام کند. البته این مهم درصورتی محقق خواهد شد که این کار ادامه یابد و در پی ممارست در آن، قواعد و اصولی برای این نوع نوشتار به وجود آورد که با آموزش آن بتواند اشاعه‌دهنده این نوع نوشتار باشد.اما باید توجه داشت خلق یک قلم نوشتار کار دشواری است. طراحی قلم دارای ویژگی‌هایی نظیر ترکیب، کرسی و خط زمینه حروف، تنظیم فشردگی و کشیدگی حروف، میزان ارتفاع حروف، ضخامت حروف، اتصال حروف، اندازه حروف، فواصل و چینش حروف در یک کلمه (پاساژ متعادل) و بین کلمات، نقطه در حروف و رنگ حروف است. طراح باید بدرستی این موارد را در قلم ابداعی درنظر گیرد. این ویژگی‌ها پیوند تنگاتنگی با اصول و قواعد خوشنویسی دارد.

قاعده اصول (استواری): به معنی حسن نگارش حروف و استحکام آنها از جهات قوت، ضعف، سطح، دور، صعود، نزول، سواد، بیاض و ارسال است.

قاعده نسبت یا تناسب (هم‌اندازگی): به این معنی که حروف و شکل‌های مشابه هم در همه موارد به یک اندازه باشد.

قاعده ترکیب (هماهنگی): یعنی آمیزش و درکنارهم قرار گرفتن هماهنگ و دلپذیر حروف، کلمات، جمله‌ها و سطرها با یکدیگر به گونه‌ای که از حسن ترکیب برخوردار باشد.

قاعده کرسی (قالب‌پذیری): به معنای نوشتن با توجه به خط کرسی است. دو اصطلاح «صفا» و «شأن» صفت خطی است که به مرحله کمال رسیده باشد و پس از سال‌ها تمرین و کارآزمودگی در خوشنویسی پدید می‌آید.

کلهرنیا معتقد است تمام عناصر زیبایی‌شناسانه تاریخ هنر ایران در قلم نوشتار سریر وجود دارد با وجود این، ابزار بهانه است و علامت‌های روی سطح کاغذ از اهمیت برخوردارند. شکل مهم است و بخشی از نظام آن خواهد بود، اما افرادی که آموزش می‌بینند راهکار را خواهند آموخت.

اما خود قاضی‌مراد چگونه به فکر طراحی یک قلم جدید رسیده است، خودش در این رابطه می‌گوید: «با وجود آن‌که سال‌های سال با حضور در انجمن خوشنویسان به انجام کتابت و آموخته‌ها اقدام کردم، اما در نهایت امر شاهد کپی‌کردن از روی دست بزرگان این حوزه بودم. این درحالی است که کپی‌کاری خواسته من نبود و دوست داشتم کار و بیان شخصی خود را در این حوزه داشته باشم.»

او به واسطه دستیابی به قلم نوشتار شخصی خود، دوره‌های مختلفی اعم از آموزش خط گوتیک و خوشنویسی چینی را پشت سر گذاشت تا بتواند با آموختن روش‌های مختلف خوشنویسی در ملل مختلف و رمزگشایی آن به روش شخصی خود دست یابد.از سال 78 به بعد حدود چهار، پنج فرم نوشتار را طراحی کرد که بیشتر آنها در مطبوعات و مجلات مورد استفاده قرار گرفتند، اما از هفت سال پیش بود که کار جدیدی در راستای نحوه قلم‌گذاری و شیب قلم در پی گرفت تا توانست قلم سریر را معرفی کند.

در مجموعه قلم‌نوشتارهای سریر بیش از 30 نوع قلم از قلم‌نی‌های خوشنویسی نستعلیق گرفته تا قلم‌موهای خوشنویسی چینی و قلم‌های فلزی دیده می‌شود، اما هریک با تراشی متفاوت ظاهر شده است. قلم‌نی‌ها کوتاه‌تر و با شیبی متفاوت تراش می‌خورد و قلم‌های فلزی دارای زوایا و پهناهای خاصی است.به گفته قاضی‌مراد، شیوه دردست گرفتن این قلم‌ها متفاوت است و حتی در برخی مواقع دست با سطح کاغذ تماس ندارد و به حالت خوشنویسی چینی در هوا رقصان است. با وجود این، قواعد و چارچوب خود را داراست و تمام حروف براساس ساختاری تعریف شده نوشته می‌شود.

او لزوم آموزش و معرفی گام به گام این نوع خوشنویسی را یکی از دلایلی عنوان کرد که منجر شد رونمایی و معرفی قلم نوشتار سریر هفت سال زمان طی کند. در این زمان سه نمایشگاه برگزار شد که با رویکردی مدرن به این نوع خوشنویسی نگاه می‌کرد، اما در نمایشگاهی که جمعه بیست و چهارم بهمن ساعت ۱۷ در نگارخانه ممیز خانه هنرمندان گشایش می‌یابد و به مدت یک هفته هم ادامه خواهد داشت، سریر در قالب سه بخش نگاه مدرن، نگاه کلاسیک و بخش طراحی در قالب درخت ظاهر خواهد شد تا وسعت هنر در قالب نقاشی و خوشنویسی را به نمایش بگذارد.

البته قاضی‌مراد تاکید می‌کند این نوع نوشتار، گرافیک یا یک فونت جدید نیست، بلکه خوشنویسی است؛ خطی که از تلفیق نیاز امروزی خط برای کتابت و آموزش و چارچوب‌های زیبایی‌شناسانه خوشنویسی به وجود آمده تا پاسخی باشد برای روح کمال طلب هنرمند.

معصومه دیودار‌ / ‌جام‌جم