زباله مرگ آفرین

شناخت مواد سمی و خطرناک می‌تواند نه‌تنها تا حد زیادی از تاثیرات منفی ناخواسته این مواد بر سلامت انسان بکاهد، بلکه تاثیرات ثانویه زیست‌محیطی را هم تا حد زیادی کاهش خواهد داد. یکی از مواد سمی‌ و خطرناکی که ما در زندگی روزمره با آن سر و کار داریم، باتری است. امروزه باتری‌ها در اشکال و ابعاد مختلف به یکی از اجزای لاینفک زندگی مدرن تبدیل شده‌اند. ردپای باتری‌ها را می‌توان براحتی در ساعت، تلفن همراه، موبایل، اسباب بازی‌ها و کنترل‌های تلویزیون جستجو کرد. اما آیا ردیابی عناصر سازنده و خطرناک این محصول نیز به همین سادگی است؟

انواع باتری‌ها

باتری یک نوع پیل الکتریکی است. هر باتری منبعی از انرژی پتانسیل الکتریکی است که به‌واسطه واکنش‌های شیمیایی که در درون آن صورت می‌گیرد، می‌تواند انرژی شیمیایی را به انرژی الکتریکی تبدیل کند. قطب هر باتری جایی است که می‌توان انرژی را از آن قسمت دریافت کرد. باتری‌ها معمولا حاوی ترکیبات شیمیایی اسیدی یا قلیایی، فلزات سنگین و لیتیوم هستند و همین مساله آنها را به یکی از مساله‌دارترین ساخته‌های دست بشر تبدیل کرده. برای شناخت خطر نهفته در باتری‌ها شاید بد نباشد اندکی مطالب خسته‌کننده علمی‌را مرور کنیم.

باتری‌های موجود در بازار که برای مصارف خانگی کاربرد دارند را می‌توان به سه گروه طبقه‌بندی کرد؛ گروه اول عبارت است از باتری‌های قلیایی با پیل خشک ـ باتری ای‌ای‌ای، 9 ولت و....

باتری‌های قلیایی اغلب از طریق واکنش میان دی‌اکسیدمنگنز و روی عمل می‌کنند. این باتری‌ها را به نام باتری‌های یک بار مصرف نیز می‌شناسند و از جمله باتری‌هایی هستند که همه ما به نوعی در زندگی روزمره با آنها سر و کار داریم. باتری‌های یک بار مصرف همان‌طور که از نامشان پیداست، امکان شارژ مجدد الکتریکی را ندارند و لذا پس از مدتی دشارژ می‌شوند و ما آنها را دور می‌اندازیم. باتری‌های تریپل ای یا ای‌ای‌ای هم یک نمونه از پیل‌های خشک شناخته‌ شده هستند که بیشتر در دوربین‌ها و کنترل‌های از راه دور کاربرد دارند.

اما باتری‌های 9 ولت یا باتری‌های کتابی و ترانزیستوری بیشتر در رادیو، اسباب‌بازی و تجهیزات ارتباطی به‌کار می‌روند. گروه دوم باتری‌ها هم با عنوان صفحات لیتیومی‌شناخته می‌شوند. کاربرد این باتری‌ها بیشتر در ساعت، سمعک، وسایل و ابزار الکترونیکی کوچک است و در نهایت گروه سوم باتری‌ها، انواع قابل‌شارژ موسوم به باتری‌های نیکل کادمیومی‌ هستند. این گروه از باتری‌ها که از فلز کادمیوم و اکسید نیکل به‌عنوان الکترود تشکیل شده‌اند را بیشتر می‌توان در وسایل الکترونیکی از جمله گوشی‌های تلفن همراه سراغ گرفت.

همه باتری‌ها از دو جزء اصلی تشکیل شده‌اند: یک نوع الکترولیت و یک نوع فلز سنگین. در درون هر باتری این فلزات سنگین هستند که با الکترولیت‌های شیمیایی واکنش انجام می‌دهند تا انرژی لازم تامین شود. باتری اتومبیل‌، قایق‌ و موتورسیکلت‌ معمولا از نوع سلول مرطوب است که در آن الکترولیت مذکور به شکل مایع است. استفاده از جیوه در اکثر باتری‌ها از سال 1996 (1375ه.ش) به‌دلیل بحران‌های خاص زیست‌محیطی ممنوع شد، اما متاسفانه هنوز استفاده از برخی از آنها رایج است.

چرا باتری‌ها می‌توانند خطرناک باشند؟

همان‌طور که گفته شد، ترکیبات شیمیایی و فلزات سنگین موجود در باتری‌ها باعث می‌شوند آنها از نظر طبقه‌بندی در رده وسایل خطرناک منزل جای گیرند.

باتری‌های قلیایی که کاربرد خانگی دارند، حاوی هیدروکسید پتاسیم یا هیدروکسید سدیم هستند. به‌خاطر داشته باشید هرگونه سوراخ، شکستگی یا حتی ترکیدگی که باعث تماس این ترکیبات شیمیایی با پوست بدن شود، می‌تواند خطرناک باشد. تماس این نوع ترکیبات شیمیایی با بافت‌ بدن در صورتی که شخص زخم‌های عمیق داشته باشد، می‌تواند حتی به فساد یا مرگ سلول‌ها منجر شود. در واقع ترکیبات شیمیایی مذکور انسجام نسوج و بافت‌های بدن را از بین برده و شرایطی مشابه توده‌های لزج و آبکی ایجاد می‌کنند. تحقیقات نشان داده چنانچه این نوع باتری‌ها از سوی حیوانی یا حتی کودکی جویده شود، اسید معده بر آن تاثیر خواهد گذاشت و نتیجه چیزی به جز آسیب چند برابر به اندام‌ها نیست. سرب، روی، کادمیوم، کبالت و جیوه از جمله فلزات سنگین و سمی‌ هستند که در این نوع باتری‌ها یافت می‌‌شوند. بلع ناخواسته باتری از سوی کودکان از مواردی است که می‌تواند عوارض بسیار جدی از جمله انسداد دستگاه‌هاضمه را همراه داشته باشد. درست است که باتری‌های با صفحات لیتیومی حاوی ترکیبات خورنده نیستند، اما مساله اینجاست که اگر به هر دلیلی وارد دستگاه‌هاضمه شوند، بر مری تاثیر منفی خواهند گذاشت.

نتیجه آن هم چیزی غیر از تخریب غیرقابل جبران بافت مری نیست. جالب است که بدانید یک باتری 3 ولتی معمولی می‌تواند در 15 دقیقه بافت مری را به شکل باورنکردنی «نکروزه» کند.

نکروزه شدن همان مرگ بافت‌هاست که به‌واسطه آن مجموعه‌ای از سلول‌ها یا بافت‌های بدن دچار مرگ یا فساد تدریجی می‌شوند. در کل تماس باتری‌ها با بافت‌های بدن معمولا به نوعی نکروز خاص به نام نکروز آبکی منجر می‌شود. نکروز آبکی جدای از تخریب سلولی، چرکین شدن را هم به همراه دارد. در بافت‌های نکروزه نوعی واکنش شیمیایی صورت می‌گیرد که به آن خزان یاخته‌ای گفته می‌شود. خزان یاخته‌ای حجم سلول‌ها را کاهش داده و باعث از بین رفتن غشای هسته سلول می‌شود. چنانچه مقادیر قابل‌توجهی از بافت‌های به‌هم پیوسته نکروزه شوند، شرایطی ایجاد می‌شود که به آن قانقاریا می‌گویند. قانقاریا نوعی عفونت و فساد در بافت‌های بدن است که به‌واسطه آن خون‌رسانی به سلول‌ها مختل می‌شود و در شرایط حاد هم پزشکان مجبور می‌شوند تا موضع آسیب‌دیده را قطع کنند.

علائم بالینی بلع ناخواسته

بعضی از باتری‌ها بقدری کوچک هستند که ممکن است بلع ناخواسته آنها از سوی کودکان بسرعت درک نشود. اما بعضی از علائم احتمالی بالینی می‌تواند در تشخیص آن تا حدودی موثر باشد، به‌عنوان مثال فردی که ناخواسته باتری را می‌بلعد اغلب یکی از این نشانه‌های را از خود نشان می‌‌دهد: سرخی نامتعارف و زخم در ناحیه زبان و لب‌ها، تغییر رنگ دندان‌ها به سیاه یا خاکستری، حرکات نامتعارف و ممتد شبیه بلع همراه تراوش آب زیاد از دهان و در نهایت دردناک شدن و بادکردگی غیرعادی در ناحیه شکم. در این شرایط اطرافیان باید توجه داشته باشند که به هیچ‌وجه نباید شخص بیمار را مجبور به بالا آوردن یا برگرداندن محتویات معده کنند زیرا این کار می‌تواند از جهات دیگری مشکل‌ساز باشد. به یاد داشته باشید هرگونه اجبار برای برگرداندن باتری از معده باعث می‌شود که مواد سمی و خورنده آن زخم‌ها را بیشتر از آنچه که باید تحت‌تاثیر قرار دهند. علاوه بر این برگرداندن عمدی می‌تواند با توجه به ابعاد باتری حتی باعث انسداد مری هم شود. تنها اقدام موثر در این شرایط شست‌وشوی مداوم دهان و ناحیه‌ای از پوست بدن است که با ترکیبات شیمیایی تماس داشته است.

در این وضع بهتر است که هر ده تا 15 دقیقه به بیمار مقادیر اندکی آب ولرم خورانده شود سپس هرچه سریع‌تر وی را به مراکز درمانی رساند. پزشکان اغلب بعد از آن‌که محل باتری را با رادیوگرافی مشخص کردند، از طریق آندوسکوپی یا جراحی آن را از بدن خارج می‌کنند. در این‌گونه مواقع زمان فاکتور بسیار مهمی است زیرا هرچقدر پروسه درمانی زودتر آغاز شود و باتری زودتر از بدن فرد خارج شود، طبیعتا به نفع وی خواهد بود.

آنچه از باتری نمی‌دانیم

باتری‌ها یکی از منابع انرژی قابل‌اعتماد در دنیای امروز هستند اما آنچه در مورد آنها نمی‌دانیم، این است که آنها همیشه فعال هستند یعنی حتی زمانی که آنها را در یک گوشه انبار می‌کنیم باز هم فعالیت‌شان ادامه دارد در حالی که ما در عمل هیچ چیزی را مشاهده نمی‌کنیم. امروزه حتی در زمان قطع برق بسیاری از خطوط تلفن کار می‌کنند زیرا اغلب تلفن‌های امروزی به باتری‌های اسیدی (گونه‌ای از باتری‌های قابل شارژ) مجهز هستند. باتری‌های نسل جدید قابلیت آن را دارند که رایانه منزل شما را در زمان قطع برق روشن نگه دارند و از این جهت نسبت به باتری‌های قدیمی تفاوت‌های آشکاری دارند. علت ضرورت بازیافت صحیح باتری و رها نکردن آن در سطل‌های معمولی دقیقا به‌واسطه ترکیبات شیمیایی موجود در آن خصوصا فلزات سنگین اعم از جیوه، سرب، کادمیوم و نیکل است که در رده مواد فوق‌العاده سمی جای می‌گیرد. وارد شدن باتری‌ها به زمین‌های مخصوص دفن بهداشتی زباله در بلندمدت می‌تواند باعث آلودگی آب و خاک شود. در حالی که بازیافت آن امکان استفاده مجدد را فراهم خواهد کرد. خرید باتری‌های قابل‌ شارژ یکی از بهترین راه‌های کاهش مصرف این ترکیبات مهلک شیمیایی است. اما در هر صورت همه ما باید در مورد دور انداختن باتری‌های کهنه تجدید نظر کنیم زیرا این کار به‌طور قطع در آینده نه‌تنها برای دیگر موجودات زنده بلکه حتی برای خود ما مشکل‌ساز خواهد شد.

batteryuniversity ‌‌ / مترجم: فرناز حیدری