فارس، پیشگام تحریم تنباکو در ایران

ایران به سبب موقعیت جغرافیایی در خاورمیانه و هم‌مرزبودنش با هندوستان پایگاهی مناسب برای استعمار آنها به شمار می‌آمد. در چنین فضایی که دربار قاجار محیطی آکنده از فساد، رشوه، توطئه، خیانت، تملق و چاپلوسی بود، رقابت روس و انگلیس و هجوم ددمنشانه آنها به منابع ثروت ملی افزایش یافت.

سیاست امتیاز دادن در سال 1308 هجری قمری / ‌1269 هجری شمسی نخست به اوج و سپس به حضیض خود رسید. در آن سال ناصرالدین‌شاه امتیاز انحصاری تولید، فروش و صدور تنباکوی ایران را به شرکت انگلیسی تالبوت واگذار کرد. دامنه این امتیاز محدودتر از امتیاز نافرجام رویتر بود، اما برخلاف امتیاز رویتر ارتباط آن با توسعه اقتصادی ناچیز بود و تنها جیب شاه و اطرافیانش را پر می‌کرد. در این میان روس‌ها به خاطر منافع فراوانی که انگلیس از این امتیاز کسب می‌کرد طبیعتا با امتیاز تنباکو مخالف بودند. تاجران و روحانیون هم از مخالفان سرسخت بودند. نارضایتی بازرگانان و دلالان تا حدی ناشی از آن بود که برخی از آنان در تجارت تنباکو منفعت مستقیم داشتند. روحانیون هم به دلیل این ‌که حامی ملت به حساب می‌آمدند و نگران سلطه اروپاییان بودند، وارد این ماجرا شدند. مخالفت روحانیوان به نوبه خود گروه‌های شهری دیگری را هم به مخالفت برانگیخت.¹

مخالفت‌ها کم‌کم گسترش یافت و نخستین جرقه مخالفت و اعتراض در فارس زده شد. شاید یکی از دلایل اصلی که فارس پیشگام در این زمینه شد، به سبب مرغوبیت توتون فارس بود و این بخش از ایران مورد توجه رژی قرار گرفت. چون بازرگانان تنباکو فروش فارس زیان‌های بسیار می‌بردند، از ابتدا ساکت نشده و مرتبا برای لغو رژی مقاومت کردند.² شورش مردم شیراز به عنوان اعتراض علیه ورود کارمندان کمپانی مخاطره‌انگیز بود. به قول شیخ رضا زنجانی؛ تا چندی برای حکومت شیراز ممکن نشد که مهمانان و نمایندگان کمپانی را به نحو احسن پذیرایی کند و برای آنان تشریفاتی در نظر بگیرد. در همین اوضاع و احوال مغازه‌ها بسته شد و مردم به رهبری حاج سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری که از سخنرانان بزرگ شیراز بود، در مسجد وکیل جمع شدند و با دادن شعارهایی مخالفت خود را ابراز کردند، پس از این رویدادهایی که اتفاق افتاد، حکمران شیراز قوام الملک با ارسال تلگرافی به امین‌السلطان خواستار تبعید فال‌اسیری به عراق شد. پس از چیدن نقشه‌ای حساب‌شده، او را بدون لباس روحانیت به عراق فرستادند. تبعید این عالم بزرگوار باعث اعتراضات بیشتر مردم شیراز شده و اجتماعات آنها در شهر از سوی حکومت سرکوب شد و همچنین تجمع مردم در حرم شاهچراغ به وسیله حکومت خاموش شد. بسیاری کشته شدند و فردای روز قتل عام مردم شیراز، نمایندگان کمپانی وارد شهر شدند.³ فال اسیری در بصره با سیدجمال‌الدین اسدآبادی ملاقات کرد و قرار شد با میرزای شیرازی صحبت و فتوای تحریم تنباکو را درخواست کند. فتوای میرزای شیرازی که چاپ و منتشر شد، استفاده از تنباکو را برابر جنگ با امام زمان(عج) اعلام کرد و گفت: «الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان حرام و در حکم محاربه با امام زمان(عج) است.»

پس از اعتراضات و اتفاقات فراوان و نامه‌نگاری‌های زیاد شاه امتیاز را لغو کرد، ولی در مجموع، لغو امتیازات پیروزی بزرگی برای مردم بود؛ بویژه برای روحانیت که قدرت آنان را در جامعه افزایش داد و راه پیروزی بر دولت و نظام را به آنان آموخت و می‌توان گفت این مقاومت مردمی و حمایت علما از آنان توانست سال‌ها بعد در انقلاب مشروطیت به شکل روشن‌تری بروز کند. البته به تحلیل نگارنده نقش بسیاری از مردم شهرهای مختلف ازجمله تهران، تبریز و... در این اعتراض باید دوباره مورد بررسی و بازخوانی قرار بگیرد.

پا‌نوشت‌ها:

1 ـ کاتوزیان، همایون، ایرانیان، ترجمه: حسین شهیدی، نشر مرکز

2 ـ میرسجادی، کاظم، میرزای شیرازی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی

3 ـ بررسی‌های تاریخی تحریم تنباکو، جزوه، نویسنده: امید اخوی،54 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شیراز

امید اخوی / پژوهشگر تاریخ معاصر