وقف، راهکاری موثر برای پیشبرد آموزش

ناگفته پیداست این مهم با توجه به گستردگی پهنه عمل این دو وزارتخانه و همچنین با عنایت به شمار فراوان کارکنان، کارمندان، آموزگاران، دبیران، استادان، دانشجویان، دانش‌آموزان و... چندان عجیب نمی‌نماید. در حقیقت، برخلاف آن که دولت هر ساله هزینه هنگفتی را برای پیشبرد روند آموزش متحمل می‌شود، اما عوامل یادشده سبب می‌شوند این فرآیند با کاستی‌ها و تنگناهای مالی بسیاری روبه‌رو باشد.

شاید بتوان چونان بسیاری از موارد دیگر، تقلید و الگوبرداری ناقص از روش‌های آموزش غربی را عمده دلیل این گونه دشواری‌های امر آموزش در ایران برشمرد، اما به باور نگارنده ‌بی توجهی به آنچه در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی ریشه دارد، را نیز می‌باید ازجمله دلایل اصلی این مشکلات دانست. نگاهی هرچند گذرا به تاریخ ایران به روشنی نمایان می‌دارد که ایرانیان هوشمندانه توانسته بودند روند آموزش را از هر گونه دشواری‌های مالی دور بدارند. آنچه روشن است، ایرانیان با استفاده از سنت وقف که از دیرباز و حتی در دوران باستان در ایران مرسوم بود و در دوران اسلامی نیز با توجه به تاکید فراوان دین اسلام بر اجرای آن بیش از پیش معمول شد، یارای آن یافته بودند، معضلات مالی موسسات آموزشی را برطرف کنند، زیرا بسیاری از افراد متمکن، بخشی از اموال خویش را وقف تسهیل امر آموزش می‌کردند.

شمار فراوانی از وقفنامه‌های مرتبط با مراکز آموزشی که از دوره‌های مختلف تاریخ ایران به یادگار مانده است، بر این مهم گواه است. این آثار آشکار می‌دارند که بهره جستن مدبرانه از سنت اسلامی ـ ایرانی وقف تا چه اندازه می‌توانسته در پیشبرد روند آموزش و به تبع آن گسترش عرصه‌های علم و ادب در ایران موثر بوده باشد. از مشهورترین این گونه وقف نامه‌ها می‌توان به «وقفنامه ربع رشیدی» اشاره داشت. این وقفنامه مفصل توسط سیاستمدار و فرهنگ‌مرد برجسته روزگار ایلخانی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نگاشته شده و در آن جزئیات کامل چگونگی اداره و مدیریت مجتمع آموزشی عظیمی که وی ساخته بود، یعنی ربع رشیدی تبریز بیان شده است. برابر با آنچه در این وقفنامه آمده است، خواجه رشیدالدین ثروت عظیمی را وقف ربع رشیدی کرده بود. خالی از لطف نخواهد بود اگر گفته شود سرمایه وقف شده برای این مجتمع که اماکن متعددی چون مدرسه، بیمارستان، خانقاه، مسجد، خوابگاه، حمام، کتابخانه، دارالایتام و... را دارا بود، چنان افزون بود که برابر با اسناد تاریخی بیش از 400 دانشمند و دست‌کم 6000 طالب علم در آن به رفاه روزگار می‌گذراندند.

رساله وقفیه نگاشته شده توسط سیاستمدار، دانشمند و سخن سرای برجسته روزگار تیموری، امیرعلیشیر نوایی، نمونه‌ای دیگر از چنین آثاری است. این وقفنامه به زبان ترکی جغتایی است و در آن به شرح موقوفات مجتمع آموزشی اخلاصیه هرات که امیرعلیشیر خود بنیان نهاده بود، پرداخته شده است. دارایی‌ها و اموال پرشماری که امیرعلیشیر اعم از زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها، مستغلات، دکان‌ها و... وقف اخلاصیه نموده بود، موجب می‌شد که تمام‌ مدرسان، کارکنان و طالبان علم حاضر در اخلاصیه با خیالی آرام زندگانی را سپری کنند. نکته ارزنده‌ای که در این وقفنامه به چشم می‌آید تفکر فضیلت سالار امیرعلیشیر نوایی است، زیرا او مقرری سالانه محصلان اخلاصیه را با توجه به استعداد، تلاش و نتیجه‌گیری آنان معین ساخته بود و بدین روی میزان آنچه محصلان به عنوان مقرری دریافت می‌داشتند با رتبه‌ای که از نظر تحصیلی به دست می‌آوردند نسبت مستقیم داشت.

حقیقت آن است که این کوتاه جستار را گنجایشی برای بازبینی هر آنچه در این گونه وقفنامه‌های تاریخی نوشته شده است، فراهم نیست، اما به عنوان سخن آخر می‌توان گفت این وقفنامه‌ها هویدا می‌دارند که با یاری گرفتن از سنت وقف می‌توان آموزش نیرو‌های انسانی جامعه را بسی آسان‌تر کرد.

دکتر امیر نعمتی لیمائی‌ /‌ پژوهشگر تاریخ ایران