چشمه «بل» قربانی سد داریان

عملیات ساخت سد داریان از سال 1388 روی رودخانه‌ سیروان در منطقه‌ اورامان کردستان آغاز شد، اما از همان زمان با اعتراض‌ها و مخالفت‌های بسیاری از سوی مسئولان استان‌های کردستان و کرمانشاه و فعالان میراث فرهنگی و محیط‌زیست روبه‌رو شد، چراکه با آبگیری این سد، کانی‌بل (که در زبان کردی به‌معنای چشمه‌ بل؛ چشمه خدایان است) غرق شده و برای همیشه به زیر آب خواهد رفت.

چشمه بل از اهمیت تاریخی فرهنگی و اجتماعی زیادی در میان هموطنان کردنشین ما برخوردار است و به گفته کارشناسان زیر آب رفتن این چشمه که پیش از این به ثبت آثار ملی کشور هم رسیده، نه‌تنها نابودی یک اثر زیبای طبیعی ملی چند میلیون ساله را رقم خواهد زد، بلکه نماد اورامانات که پرونده ثبت جهانی آن اکنون در دست تهیه است را نیز نابود و ثبت جهانی این منطقه را با چالش بزرگی مواجه خواهد کرد. این درحالی است که آب چشمه بل از پاکیزه ترین و خالص‌ترین آب‌های دنیاست که می‌توان با استحصال و فروش آن به کشورهای متقاضی این آب، درآمدزایی چندین برابری درآمد نفت ایجاد کرد، حال آن‌که آبگیری سد داریان این فرصت اقتصادی را نیز برای همیشه از منطقه و کشور خواهد گرفت.

البته مخالفت‌های بسیار با احداث این سد، در نهایت موجب شد تا محمود مشیری، مجری طرح تیرماه سال گذشته قول مساعد دهد که تا چشمه بل نجات نیافته، آن را آبگیری نکنند، اما در نهایت اقدامی که برای نجات این چشمه انجام و چند روز پیش رونمایی شد، عبارت بود از بالا بردن آب چشمه به 120 متر بالاتر از محل فعلی و ایجاد مظهری جدید برای خروج آب چشمه. این طرح گرچه به عقیده عیسی بزرگ‌زاده، معاون فنی و پژوهشی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران چشمه بل را نجات داده است، اما فعالان محیط‌زیست از جمله سیدمختار هاشمی، سرپرست گروه کاری نجات بخشی چشمه بل معتقدند عملیات نجات چشمه بل موفقیت‌آمیز نبوده و علاوه بر نابودی آبشار و مظهر ثبت ملی شده این چشمه با اجرای این طرح، در آینده‌ای نه‌چندان دور و با آبگیری سد نیز خلوص و کیفیت این آب که ویژگی اصلی آن است، از بین خواهد رفت. هاشمی دراین باره به جام‌جم می‌گوید: طرحی که اکنون برای نجات این چشمه اجرا شده به این صورت است که دهانه و خروجی چشمه که پیش از این حدود 3000 تا 4000 لیتر در ثانیه آب از آن خارج می‌شد، مسدود شده و این آب از طریق یک تونل افقی 200 متری خارج و به وسیله یک لوله 120 متری عمودی به بالا هدایت می‌شود تا بالاتر از سطح آب دریاچه قرار گیرد.

وی با بیان این‌که دبی آبی که اکنون با اجرای این طرح خارج می‌شود، درنهایت حدود 400 تا 450 لیتر بر ثانیه است، می‌افزاید: نابودی مظهر اصلی چشمه و کاهش دبی آب تنها پیامدهای منفی این طرح نیست، بلکه پس از آبگیری سد نیز خلوص آن از بین خواهد رفت، زیرا این منطقه یک منطقه «کارستی» است که صخره‌ها و کوه‌های آن دارای خلال‌ها و منافذ بسیاری است و آب دریاچه سد با فشاری که دارد، به این منافذ رسوخ کرده و با آب چشمه که در دل کوه جریان دارد، مخلوط شده و آن را بی‌کیفیت می‌کند.

درآمد زایی بالای چشمه بل

هاشمی با اشاره به این‌که مجریان سد، از همان ابتدای کار توجه به چشمه بل را مورد غفلت قرار داده و آن را در طرح خود ندیدند و پس از اعتراض کارشناسان متوجه این خطا و درصدد رفع اشتباه محاسباتی طرح خود برآمدند، تصریح می‌کند: اما حتی پس از آن نیز به جای انجام مطالعات کارشناسی شده و تغییر موقعیت مکانی سد، به هر راهکاری برای حفظ طرح خود در موقعیت کنونی برآمدند که نتیجه آن تغییر مسیر چشمه بل به روش کنونی و با پیامدهای منفی مذکور است.

این دکترای اقتصاد یادآور می‌شود که مسئولان درحالی تامین آب دشت سرپل ذهاب و تولید برق را از اهداف احداث این سد عنوان می‌کنند که تامین این آب و برق با توجه به نابودی چشمه بل، توجیه اقتصادی چندانی ندارد، زیرا اگر فقط 10 درصد از آب این چشمه استحصال و بهره‌برداری شود، با توجه به تقاضایی که برای خرید این آب از جانب سایر کشورها وجود دارد و همچنین قیمت 200 دلاری آن برای هر بشکه، می‌توان سالانه 600 میلیارد تومان درآمدزایی کرد که این درآمد معادل درآمد عمرانی سالانه سه استان کرمانشاه کردستان و ایلام است. چراکه هم‌اکنون هر بشکه از این آب 200 دلار به فروش می‌رسد.

به گفته هاشمی آبی که با دبی چند هزار لیتر در ثانیه از چشمه خارج می‌شد، همچنین ظرفیت تامین آب شرب دو میلیون نفر را داشت، این در حالی است که به جای یافتن راهکار‌هایی برای استفاده از این ثروت ملی هنگفت، با دست خود به نابودی این ثروت به بهای تولید اندک برق و آبی که قرار است به مزارع کشاورزی سرازیر شود مبادرت کردیم.

این کارشناس و فعال محیط‌زیست می‌گوید: علاوه بر تمام اینها چشمه بل نماد اورانامات و نماد یک تمدن چند هزار ساله است که نابودی آن نابودی این فرهنگ و تمدن است که ثبت جهانی اورامانات را نیز با مشکل بزرگی مواجه خواهد کرد.

هاشمی معتقد است علاوه بر تمام خسارات اقتصادی تاریخی و فرهنگی که از قبل آبگیری سد داریان و نابودی بل عاید منطقه خواهد شد، جانمایی خود سد نیز به لحاظ کارشناسی مورد تائید کارشناسان نیست و با هدر رفت آب همراه خواهد بود، زیرا کارستی بودن منطقه موجب فرار آب از دریاچه خواهد شد.

به گفته وی اما هنوز دیر نشده و می‌توان این چشمه را نجات داد که برای این منظور اولین کار توقف ادامه کار ساخت و آبگیری سد و سپس انجام «مهندسی ارزشی» روی این طرح است تا اجرای سد در مکانی و به صورتی انجام شود که علاوه بر تامین اهداف مورد نظر آن، چشمه و تمدن و فرهنگ منطقه را هم نجات داد.

آن‌طور که مسئولان و کارشناسان می‌گویند با آبگیری داریان علاوه بر چشمه بل، چند روستا و طبیعت منطقه نیز به زیر آب خواهد رفت. به گفته عباس محمدی، مدیرگروه دیده‌بان کوهستان با آبگیری سد داریان حدود هزار هکتار جنگل و مرتع درجه‌ یک، بخشی از روستای تاریخی هجیج (ثبت شده به‌عنوان روستای نمونه‌ گردشگری) و روستاهای تاریخی روار و نوین و سلین و تاسیسات آب معدنی نیز نابود می‌شوند.

پیامدهای منفی احداث این سد سال گذشته با واکنش‌های منفی محیط‌زیست و میراث فرهنگی دو استان کردستان و کرمانشاه نیز مواجه شد و آنها نیز نسبت به پیامدهای ساخت و آبگیری داریان هشدار دادند.

فاطمه‌مراد‌زاده‌/ گروه ایران