عیـد فطـر با برکت می‌آید

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دین مبین اسلام، گره خوردن تمام دستورات و آداب آن با ویژگی‌های فردی انسان و پیوند دادن افراد با جامعه از مسیر نیازها و تمایلات فردی آنهاست. به بیان صحیح‌تر نیازهای فردی ما با نیاز به حضور در جامعه و همگرایی اجتماعی گره خورده است. از همین روست که اغلب دستورات دینی ما علاوه بر آن که نیازهای روحی و فطری ما را تامین می‌کند، اما در اوج فردیت دوباره ما را با جامعه ارتباط می‌دهد. بنابراین مشاهده می‌کنیم عباداتی که برای شخص جنبه فردی دارد نیز به جماعت توصیه شده تا در نهایت شاهد همگرایی و همبستگی اجتماعی باشیم و این خود تضمینی است بر سلامت و پایداری جامعه اسلامی. روزه‌داری در ماه مبارک رمضان نیز گرچه به ظاهر عبادتی فردی است، اما با دستورات و توصیه‌هایی همچون افطاری صله رحم، نماز جماعت، جشن‌ها و مناسباتی همچون احیای شب‌های قدر در این ماه مبارک عبادات فردی هم در عمل ابعاد اجتماعی می‌یابد. در نهایت با پایان یافتن ماه مبارک رمضان و رویت هلال ماه شوال، جشن بزرگ عید فطر به همراه برپایی نماز روز عید، پرداخت زکات فطره برای کمک به مستمندان و فقرا و تجمعاتی که به منظور گرامیداشت این روز بزرگ رخ می‌دهد، کارکردهای اجتماعی ماه مبارک رمضان به ایام بعد از این ماه مبارک نیز تسری می‌یابد.

تقویت هویت دینی

با نگاهی به رویکرد دین مبین اسلام درباره اعیاد و جشن‌ها می‌بینیم با گسترش این دین به سرزمین‌های دیگر همچون ایران حتی اعیاد ملی نظیر عید نوروز حفظ شده است و این دین نه فقط اعیاد ملی را که با خرافه یا معصیت آلوده نباشد، به دلیل شکل‌گیری همگرایی اجتماعی و همچنین تزریق نشاط به جامعه پذیرفته است، بلکه همواره تلاش شده با معنویت‌گرایی و ارتباط با خدا این اعیاد را ارتقا دهد. از سوی دیگر ما در دین اسلام شاهد مناسبت‌های دینی مختلفی هستیم که به عنوان اعیاد دینی جشن می‌گیریم و کارکردهای اجتماعی و فردی متفاوتی با رویکرد معنوی از این اعیاد دینی به دست می‌آید که با ایجاد شادمانی و نشاطی که پشتوانه دینی و مذهبی دارد، می‌تواند جامعه را به انسجام اسلامی برساند و هویت دینی مردم را تقویت می‌کند. عید سعید فطر یکی از این اعیاد است.

این عید با کارکردهای اجتماعی متعددی گره خورده تا ضمن تداوم دستاوردهای معنوی ماه مبارک رمضان فرصتی برای پرداختن به بسیاری از مسائل اجتماعی باشد که می‌تواند به ارتقا و پیشرفت جامعه اسلامی کمک کند، اما ببینیم عید فطر چه دستاوردهایی در بعد اجتماعی می‌تواند داشته باشد.

تقویت حسن ظن و اعتماد در جامعه

روز عید فطر وابسته به رویت هلال ماه شوال است. با وجود این لازم نیست هر کدام از ما با چشم مسلح یا غیرمسلح چشم به آسمان بدوزیم و به دنبال ماه بگردیم. مطابق احکام اسلامی برای اثبات رویت هلال ماه ما به یکدیگر اعتماد می‌کنیم. از همین جا یکی از اصلی‌ترین کارکردهای اجتماعی عید فطر شکل می‌گیرد و آن اعتماد اعضای جامعه اسلامی به یکدیگر و به حاکم شرع است.

محسن نصری، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با جام‌جم ‌درباره کارکردهای اجتماعی عید سعید فطر ضمن اشاره به این نکته می‌گوید: یکی از ارزش‌های بزرگ اسلام در روابط اجتماعی، تاکید بر حسن ظن و اعتماد به دیگران است و این اعتماد یک سرمایه عظیم اجتماعی به شمار می‌آید. به گفته وی، در مکتب ما پنج روش برای رویت ماه عنوان شده است، اما در مجموع ما با اعتماد به چند شخص عادل یا افرادی که به آنها اطمینان داریم و آنها درباره رویت ماه شوال به یقین رسیده‌اند، عید فطر را جشن می‌گیریم. همچنین راهکار اصلی اثبات رویت هلال ماه برای جامعه، اعتماد مردم به ولی جامعه اسلامی و حاکم شرع است. بنابراین وقتی حاکم شرع حکم کرد چه روزی اول ماه است، مسلمانان هم به وی اعتماد می‌کنند و این اعتماد در جامعه اسلامی یکی از مهم‌ترین کارکردهایی است که می‌تواند آرامش روانی و امنیت را موجب شود.

رشد حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی

بنا به تاکید نصری، ما مسلمانان عید فطر را از دو بعد جشن می‌گیریم؛ نخست این که بعد از یک ماه مهمانی خداوند توانسته‌ایم به خودسازی و تزکیه نفس برسیم و به شکرانه چنین دستاوردی این عید بزرگ را جشن می‌گیریم، اما بعد دیگر این جشن کاملا در ارتباط با دیگر اعضای جامعه است. ما در این روز بزرگ به مناسبت خدمت به دیگران شادمان هستیم و آن را جشن می‌گیریم.

به گفته این کارشناس، ما در طول ماه مبارک رمضان ارتباط قوی‌تری با خداوند را تجربه می‌کنیم. از سوی دیگر همواره در دین اسلام بر کمک به نیازمندان توصیه شده است. در عید فطر با پرداخت زکات فطره این کمک به نیازمندان اتفاق می‌افتد و با کمک به افرد نیازمند جامعه، در عمل ارتباط ما با خداوند نیز تقویت می‌شود. از همین رو پرداخت زکات فطره یکی از واجبات دینی ماست و باید در همان غروب شب عید فطر به افراد مستحق و نیازمند پرداخت شود. زکات فطره تقریبا معادل سه کیلوگرم از غذای معمول فرد است که می‌تواند معادل آن پول بدهد. بنا به تعبیر نصری، قوانین و دستورات مالی دین اسلام و مواردی از قبیل همین پرداخت زکات فطره علاوه بر کمک به فقرا و رفع مشکلات افراد نیازمند، موجب تقویت مسئولیت‌پذیری اجتماعی دیگر اعضای جامعه نیز می‌شود. با چنین نگاه و احکامی ما براحتی از کنار فقر و چالش‌های اجتماعی عبور نمی‌کنیم و این سبب می‌شود تا خود را ملزم بدانیم با کمک به فقرا و نیازمندان به اصلاح عمومی جامعه کمک کنیم، چراکه بدیهی است گسترش فقر در جامعه آثار و تبعات ناخوشایندی را در جامعه رقم خواهد زد و حتی موجب افزایش ناهنجاری‌ها و حتی بزهکاری در جامعه می‌شود. بنابراین تقویت مسئولیت‌پذیری اجتماعی و کمک به افراد مستحق فضای کلی جامعه را برای همه افراد سالم‌تر می‌کند.

برپایی نماز عید فطر با چاشنی بصیرت‌افزایی

نصری با بیان این که یکی از ویژگی‌ها و ارزش‌ها و هنجارهای مورد تاکید دین اسلام، داشتن روحیه جمعی و ارتباطات اجتماعی است، می‌افزاید: برپایی نماز عید فطر و پرداخت زکات فطره، هم ارتباط با خداوند را در پی دارد و هم ارتباط با خلق خداوند از آن منتج می‌شود. نصری با اشاره به آیه 29 سوره فتح «مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَیْنَهُمْ»‌ می‌گوید:‌ این آیه می‌فرماید محمد[ص] پیامبر خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر [و] با همدیگر مهربانند. در عمل نیز دو ویژگی مورد تاکید این آیه یعنی سختگیری نسبت به کافران و مهربانی با یکدیگر در عید فطر و اعمال آن نظیر نماز و پرداخت زکات فطره تجلی می‌یابد؛ چراکه با پرداخت زکات فطره و کمک به مستمندان و همچنین برپایی جشن و شادمانی به مناسبت این عید بزرگ،‌ مودت و دوستی میان مسلمانان برقرار می‌شود و همچنین در خطبه‌های نماز عید فطر با بیان مسائل سیاسی جهان اسلام، بصیرت و آگاهی مردم نسبت به دنیای امروز افزایش می‌یابد. وی با اشاره به آثار اجتماعی نماز عید فطر می‌افزاید: از دیگر آثار اجتماعی نماز عید فطر جمع شدن مسلمانان در مساجد جامع شهرهاست که علاوه بر تازه شدن دیدارها و صله رحم یک روحیه جمعی را به تصویر می‌کشد و اهمیت وحدت در جامعه اسلامی را می‌رساند. در واقع می‌توان گفت پس از یک ماه بندگی در درگاه خداوند برپایی نماز عید فطر و گوش سپردن به خطبه‌های آن می‌تواند علاوه بر افزایش وحدت و بصیرت و آگاهی، روحیه حماسی و جهادی جامعه اسلامی را هم بالا ببرد.

انسجام اسلامی در سایه نشاط و شادمانی

شادمانی خصلتی است که از فطرت ما انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد. شادی را می‌توان عامل جوشش حیات و تزریق امید و انگیزش به رگ‌های حیاتی انسان دانست. به همین خاطر هم است که وقتی شاد هستیم، انگیزه بیشتری برای کار و تلاش و برقراری تعاملات سازنده با دیگران داریم. خیلی وقت‌ها برای این شادمانی اما باید بهانه و انگیزه‌ای وجود داشته باشد. یک ماه بندگی و سربلند بیرون آمدن از امتحانات الهی در ماه مبارک رمضان و به پایان رساندن این امتحان الهی با رویت هلال ماه شوال آنچنان می‌تواند انگیزه شادی و فرحبخشی را برای ما ایجاد کند که آن را به عنوان یک عید بزرگ جشن می‌گیریم. شادمانی بهره‌برداری از برکات و معنویات ماه نزول رحمت بر بندگان، شادمانی برخاسته از پایگاه دین و رنگ و بوی دینی است که در جامعه انسجامی اسلامی ایجاد می‌کند.

محسن نصری ، جامعه‌شناس با اشاره به برگزاری جشن‌های ویژه این عید و دید و بازدید و صله رحم‌هایی که در این مناسبت مذهبی رخ می‌دهد،‌ تصریح می‌کند: در واقع اعیاد و جشن‌های اینچنینی می‌تواند به شادمانی عمومی منجر شده و همگرایی مثبت اجتماعی را افزایش دهد.

تثبیت دستاوردهای ماه رمضان برای تمام سال

در ماه مبارک رمضان طی یک ماه مراقبه و سیر و سلوک معنوی به خودسازی رسیده‌ایم که این خودسازی در کاهش چشمگیر آمار جرایم در جامعه خود را نشان می‌دهد. اعمال و آداب عید فطر به ماندگاری این آثار معنوی کمک می‌کند و با انجام اعمال وارد شده در این روز از قبیل پرداخت زکات فطره،‌ برپایی نماز عید فطر و عبادت‌های توصیه شده می‌توان برکات حاصل شده در ماه مبارک رمضان را پایدارتر کرد.

جام‌جم

زهرا چیذری