تشنگی در انتظار 30 شهر خراسان رضوی

متاسفانه کشور ما سال‌های دراز خشکسالی را پشت سر گذاشته؛ سال‌هایی که در کنار ضعف مدیریت مصرف و برنامه‌ریزی مناسب، بحران‌های زیادی را برای منابع آب زیرزمینی، تالاب‌ها و دریاچه‌هایی همچون ارومیه به وجود آورده است. سال آبی امسال اما تاکنون چندان بد نبوده و شاهد بارش‌های نسبتا خوبی بویژه در روزهای پایانی فروردین در بسیاری از نقاط کشورمان بوده‌ایم؛ بارش‌هایی که سیل و سیلاب نیز به دنبال آورده و برخی سدها را سرریز کرده است. اما این بارش‌ها به معنای حل مشکل کم‌آبی کشور نیست. چراکه اولا هنوز سال آبی جاری به پایان نرسیده و مشخص نیست که در ماه‌های آینده تا چه حد شاهد دست و دلبازی آسمان باشیم و ثانیا این‌که در سال‌های گذشته به‌حدی از ذخایر آب زیرزمینی کاسته شده که بعید است بارش‌های اخیر توانسته باشد کام‌تشنه دشت‌های خشکیده و نشست کرده این سرزمین را دوباره سیراب کند.

نخستین هشدار از خراسان رضوی

همین است که مسئولان خراسان رضوی نیز که بیشتر آب مصرفی‌اش از بخش ذخایر زیرزمینی است، از هم‌اکنون اظهار نگرانی کرده و خواستار تدبیر و مدیریت مصرف آب شده‌اند. از جمله این افراد حسین اسماعیلیان، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب خراسان رضوی است که از بروز تنش آبی در 30 شهر این استان در تابستان پیش رو خبر داده و در گفت‌وگو با ایرنا افزوده است: این شهرها شامل طرقبه، شاندیز، ملک‌آباد، گلبهار، درگز، جنگل، سبزوار، نیشابور، قوچان، بردسکن، گناباد، خلیل‌آباد و ... است و گرچه فروردین امسال بارندگی‌های خوبی در شهرهای این استان گزارش شد که تا حدی تسکین‌دهنده وضعیت دشت‌ها نیز بود، ولی به هیچ وجه مشکل افت سفره‌های آب زیرزمینی و تامین آب شهرها را حل نخواهد کرد و به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی، به عنوان تنها تامین‌کننده آب شرب 73 شهر استان، این منابع همچنان در حال افول و تنزل است.

در همین زمینه مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز به جام‌جم می‌گوید: با وجود بارندگی‌های اخیر و بویژه بارش‌های خوب فروردین، در سال آبی جاری (از مهر 94 تاکنون) نسبت به متوسط درازمدت، شاهد کاهش 7درصدی بارش‌ها در استان بوده‌ایم و نسبت به سال گذشته، 5 درصد کاهش بارش داشته‌ایم.

احمد قندهاری با بیان این‌که هنوز خیلی از شهرهای استان دچار خشکسالی بوده و بسیاری از شهرها نیز وضعیت مطلوبی به لحاظ بارندگی ندارند، می‌افزاید: به طور مثال شهر «جنت‌آباد جنگل» هم اکنون از خشکسالی شدید رنج می‌برد و شهرهایی چون کاشمر، تایباد و گناباد نیز دچار خشکسالی هستند.

وی معتقد است درصورتی می‌توان نگران کمبود ذخایر آبی در تابستان پیش رو و بی‌آبی در این ایام نبود، که در روزها و هفته‌های آینده نیز همچون ایام فروردین، بارش‌های خوبی در سطح استان
داشته باشیم.

به گفته قندهاری، از آنجا که حدود 90درصد آب مصرفی تمام شهرهای استان بجز مشهد به منابع آب زیرزمینی وابسته است و این ذخایر نیز بشدت کاهش یافته است، نگرانی زیادی در خصوص تامین آب این شهرها بویژه آب شرب آنها وجود دارد، به طوری که با شرایط فعلی حتی احتمال جیره‌بندی آب در برخی شهرها نیز در تابستان دور از ذهن نیست.

مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی شرایط شهر مشهد را کمی متفاوت‌تر از دیگر شهرهای خراسان رضوی عنوان کرده و می‌گوید: وابستگی مشهد به منابع آب زیرزمینی کمتر از شهرهای دیگر استان است، زیرا سدهایی همچون دوستی، کارده و طرق باری از آب مصرفی این شهر را به‌دوش می‌کشد.

قندهاری البته بلافاصله یادآور می‌شود که به سدها هم نباید دل خوش کرد، زیرا مخازن 18 سد موجود در استان نیز اکنون به طور متوسط فقط حدود 34 درصد آب دارد که نسبت به حجم 36 درصدی سال گذشته، 2 درصد هم کاهش نشان می‌دهد و احتمال کاهش بیشتر آن نیز در ماه‌های آینده وجود دارد.

وی دلیل کاهش ذخایر آبی پشت سدها را نیز کاهش 61 درصدی روان آب‌های موجود در استان نسبت به میانگین درازمدت عنوان کرده و می‌افزاید: دشت مشهد که مهم‌ترین مخزن تامین آب زیرزمینی استان را در خود جای داده، خود در انتظار یک بحران و فاجعه است؛ زیرا در برخی نقاط در غرب این دشت، شاهد کاهش دو متری سطح آب هستیم و این یعنی مهم‌ترین منبع تامین آب مشهد دچار زوال است.

امان از کشاورزی سنتی

البته جدای از این بحث نگران‌کننده که در خراسان رضوی، عمده آب مصرفی مردم از ذخایر زیرزمینی روبه پایان تامین می‌شود، کشاورزی سنتی نیز معضل مهم دیگر این استان است؛ کشاورزی ای که چه در این استان و چه سایر مناطق کشور، بیش از 90 درصد منابع آبی را در کام خود کشیده و می‌بلعد. این موضوع در استان‌هایی نظیر خراسان رضوی حادتر است، به طوری که به گفته قندهاری این میزان از کشت و تولید در استان هیچ سنخیتی با ظرفیت آبی موجود ندارد و باید برای کاهش آن چاره‌ای اندیشید، کما این‌که می‌توان صنعت را که اشتغالزایی و بهره‌وری بیشتری دارد، جایگزین کشاورزی سنتی و کم‌بهره استان کرد.

آب خراسان رضوی؛ آبستن یک فاجعه

دکتر داوود رضا عرب، دانش‌آموخته دکترای منابع آب میزان استاندارد بین‌المللی شاخص مصرف آب را چنین تشریح می‌کند: براساس شاخص جهانی سازمان ملل، کشورها برای گریز از بحران آبی، فقط باید از 40 درصد از منابع آبی تجدیدپذیر (سطحی و زیرزمینی) خود استفاده کنند، حال آن‌که در کشور ما 83 درصد از منابع آبی به مصرف می‌رسد و این رقم در شهرهای خراسان رضوی بسیار نگران‌کننده‌تر است، به طوری که در دشت مشهد 120 درصد، نیشابور 143 درصد، سبزوار 163 درصد، کاشمر 215 درصد و بردسکن 214 درصد است؛ به عبارتی یک فاجعه در حال رخ دادن است. این مدرس دانشگاه، بزرگ‌ترین مشکل دشت مشهد را توسعه بی‌رویه و بدون برنامه آن عنوان کرده و یادآور می‌شود: آیا دشتی که بشدت با بحران کم‌آبی روبه‌روست و با این شرایط تا حدود 35 سال دیگر به‌طور کامل خشک خواهد شد، گسترشش به این شکل صلاح است؟ به گفته عرب، طرح تمام این گونه پرسش‌های بی‌جواب به‌دلیل بی‌توجهی به برنامه آمایش سرزمین و ضرورت توسعه شهری با توجه به ظرفیت‌ها و محدودیت‌های اکولوژیکی یک منطقه از جمله آب است که در کشور ما و بویژه خراسان رضوی به آن توجهی نشده است.

فاطمه مرادزاده