علامه‌ای که حافظ را احیا کرد

خرمشاهی با اشاره به عشق و علاقه قزوینی به حافظ می‌گوید: هنوز هم تصحیح او مورد تائید اکثریت قاطع حافظ پژوهان است. خرمشاهی معتقد است؛ تصحیح مشترک قزوینی و غنی اولین تصحیح علمی و انتقادی از حافظ است. مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

اهمیت کار علامه قزوینی در چیست؟

علامه میرزا محمدخان قزوینی (درگذشته سال 1328) به یک دلیل با همه دانشمندان و پژوهشگران ما تفاوت دارد و آن تاسیس شیوه تصحیح علمی و انتقادی متون است. خود او چند متن مثل مرزبان‌نامه، تذکره‌الاولیا و تاریخ جهانگشای جوینی را به شیوه علمی که به میزانی از مستشرقان آموخته و تکامل بخشیده، تصحیح و منتشر کرده است.

علاقه و عشق علامه قزوینی به حافظ از کجا نشات می‌گیرد؟

داستان عشق بی‌حساب او به شعر حافظ در زندگی او نقطه درخشانی است. او جمله معروفی دارد که می‌گوید حافظ ادیب و متکلم بزرگ قرن سوم هجری، ذوق هر صاحبدلی را با علاقه‌اش به بغداد می‌سنجیده است. قزوینی هم می‌گوید ترازوی سنجش من تعلق خاطر هر دانشمند یا اهل ذوقی به شعر حافظ است. او هر شش ماه یک بار دیوان حافظ را دوره می‌کرده است.

تصحیح معروف حافظ با همکاری مشترک علامه قزوینی و دکتر غنی منتشر شده است. درباره همکاری این دو با هم صحبت کنید.

علامه قزوینی شاید به مدت کمتر از 20 سال با شادروان دکتر قاسم غنی همکاری داشته است. همکاری در دو کار: یکی تصحیح دیوان حافظ و دیگری نوشتن حواشی بر شرح مشکلات دیوان حافظ که به یادداشت‌های غنی معروف است، ولی مرحوم حسین خدیو تقریبا ثابت کرده است که سبک سخن و نحوه پژوهش علمی نشان می‌دهد یادداشت‌ها در واقع پرسش‌های غنی از قزوینی بوده و به نوعی با همکاری هم نوشته‌اند.

چرا هنوز هم با وجود تصحیحات معروف زیادی که از دیوان حافظ صورت گرفته، معروف‌ترین و پرفروش‌ترین تصحیح دیوان حافظ، همان تصحیح علامه قزوینی و مرحوم غنی است؟

راجع به حافظ پژوهی‌های قزوینی برخی مقالات مفصلی نوشته‌اند که چاپ شده است. علامه قزوینی درباره تضمین‌ها و اقتباس‌های حافظ یک مقاله چند شماره‌ای در مجله یادگار نوشته است که خود از موسسانش بود. یا در یادداشت‌های معروف ده جلدی‌اش، چاپ دانشگاه تهران که به تصحیح ایرج افشار منتشر شده است، نکته‌های روشنگری در شرح مشکلات حافظ دارد. تا زمان او تصحیح انتقادی از دیوان حافظ به عمل نیامده بود. او با همکاری همه‌جانبه مرحوم غنی 18 منبع فراهم کردند که مهم‌ترین آنها که محور تصحیح قرار گرفت، نسخه معروف به خلخالی است که در سال 827 قمری کتابت شده است و نسخه‌ای تاریخدار و اصیل محسوب می‌شود. قزوینی این نسخه را احیا کرده، ولی حافظ‌شناس بزرگ دیگری چون دکتر سلیم نیساری نشان داده است که قزوینی با همه تاکیدش که گفته در اصل و اساس تصحیح برمبنای نسخه خلخالی از این نسخه عدول نکرده، عدول‌هایی کرده است. یعنی در این مواردی که مورد انتقاد دکتر نیساری قرار گرفته است، علامه قزوینی می‌توانست همچنان برمبنای نسخه خلخالی روایت بهتری به دست بدهد. ولی او 17‌نسخه دیگر هم داشته که گاهی به آنها اهمیت داده و باعث شده از نظر تصحیح آرمانی و صد در صد علمی کمی فروتر باشد. با وجود این، تصحیح او اولین تصحیح علمی و انتقادی حافظ است که با همکاری وزارت معارف (فرهنگ آن زمان) با کوشش دوساله در سال 1320 آن را منتشر کرده است. البته متن او خوشنویسی شادروان استاد حسن زرین خط است. مقدمه مهم و مشهوری هم بر آن نوشته و نسخه‌های مبنا را معرفی کرده و شیوه کار خود را هم توضیح داده است. از عجایب کارهای روزگار هم یکی این است که مرحوم عبدالرحیم خلخالی دارنده همان نسخه خلخالی، ابتدا خود درصدد تصحیح دیوان حافظ برآمد، ولی به دلایلی که برخی را قزوینی و برخی را دیگران گفته‌اند، نتوانست یک تصحیح دقیق و علمی از آن به دست دهد و علامه قزوینی در مقدمه خود مواردی از اشتباهات علمی او را نشان داده است. با این وجود بسیاری از حافظ پژوهان بزرگ مانند دکتر سیدمنوچهر مرتضوی و مرحوم دکتر محمدامین ریاحی و سلیم نیساری و دیگران تصحیح علامه قزوینی را با همکاری دکتر غنی دهه‌ها بعد هم تائید کرده‌اند.

سجاد روشنی

فرهنگ و هنر