حاجی بازاری‌های تلویزیونی

چه بسیار فیلم‌ها و سریال‌هایی که با نام شخصیت‌هایش شناخته شده و عنوان اثر به فراموشی سپرده می‌شود. این‌که شخصیت‌پردازی چه مولفه مهمی در درام است موضوع بحث ما نیست؛ همان‌طور که چگونگی پردازش شخصیت در یک اثر نمایشی. آنچه از این بحث مفصل به کار ما می‌آید یکی از شروط و مولفه‌های شخصیت‌پردازی قوی و تاثیرگذار است که با ارجاع به تجربه‌های زیسته مخاطب و کنکاش در زندگی واقعی به ترسیم شخصیتی می‌رسد که میزان و درصد همذات‌پنداری آن به واسطه همین آشنایی در مخاطبان اثر بسیار بالاست. قطعا یکی از این الگوهای شخصیتی و کاراکترهای آشنا، کسبه و بازاریان مومن و اهل دلی هستند که اصطلاحا به«حاجی‌بازاری» شناخته می‌شوند. گرچه گاه در برخی از موقعیت‌ها این اصطلاح حامل بار منفی است، اما غالبا تداعی‌گر یک بازاری مورد اعتماد و اهل خدا و پیغمبر است که به کسب حلال و لوازم آن التزام دارد.

بیشترین حجم حضور این کاراکتر یا تیپ نمایشی را در سریال‌های مناسبتی به ویژه در ماه رمضان شاهد بوده و هستیم. آخرین نمونه‌اش هم حاج‌کاظم پهلوان در سریال برادر که این شب‌ها از شبکه دو در حال پخش است. شاید تمایز این تیپ از یک بازاری با نمونه‌های عرفی یا سنتی‌اش را بتوان از طریق مقایسه حاج‌کاظم سریال برادر با شوکت سریال نرگس انجام داد که دست بر قضا هر دو نقش را حسن‌ پورشیرازی بازی کرده است. البته حاجی بازاری‌های دیگری هم در تلویزیون داشته‌ایم که از مهم‌ترین آنها می‌توان به «حاج یونس فتوحی» در سریال «میوه ممنوعه» با بازی درخشان علی نصیریان اشاره کرد. تاجر متشرعی که حلال و حرام برایش از همه چیز مهم‌تر بود اما زندگی شخصی‌اش دچار چالش شد و دختری توانست ایمانش را به چالش بکشد. در «روز حسرت» هم فرامرز قریبیان نقش مکمل بود، یعنی «نرگس» قهرمان سریال درگیر یک ماجرای برزخی شده بود و همسر او به‌عنوان یک حاجی‌بازاری با اخلاق و ایمان همراهی‌اش می‌کرد، مرکز امور خیر بود و همه‌ بازار روی او حساب می‌کردند. شخصیت «حاج‌حیدر نانوا» با بازی داریوش ارجمند در «یه تیکه زمین» هم شبیه همین شخصیت‌هاست و با چالشی متفاوت. تقریبا همه این شخصیت‌ها با وجود تفاوت‌های فردی و دراماتیکی که با هم دارند، در چند چیز مشترک هستند؛ وسواس و حساسیت بر حلال و حرام و پاک و شرعی بودن تجارتشان، خیر بودن و دستگیری از نیازمندان، اهل عبادت و مسجد و مراسم‌های مذهبی، برپاکننده مناسک و مراسم مذهبی مثل عزاداری برای امام حسین(ع) و مورد وثوق بودن برای اهل محل و فامیل و آشنا. این‌که چقدر یک سریال یا فیلمی توانسته شخصیت باورپذیری از آنها خلق کند بحث دیگری است اما آنچه که فارغ از این خصلت‌ها برای مردم جذاب است سویه پهلوانی و قهرمان اخلاقی بودن آنهاست که غالبا در یک موقعیت بحرانی و آزمون الهی، ایمان آنها به چالش گرفته می‌شود و این موقعیت پارادوکسیکال و متضاد به جذابیت درام کمک می‌کند. موقعیتی که در مرز باریک قهرمانی و ضدقهرمانی ترسیم می‌شود و نبرد بین کفر و ایمان را به نمایش می‌گذارد.

سیدرضا صائمی

جام جم