شگردهای فناورانه در تشخیص هویت

از میان آثار به جای مانده در صحنه جرم، نمونه‌های زیستی یا بیولوژیکی که دارای دی‌ان‌ای افراد است، مدارک قابل استنادی برای شناسایی مجرم یا رد دلایل عدم حضور فردی در محل جرم است. یکی از روش‌های رایج و قابل اطمینان شناسایی مجرمان شناسایی دی‌ان‌ای است که از روی نمونه‌ای از قطره خون، تار مو یا بزاق دهان قابل شناسایی است. علاوه بر این از ته‌سیگار یا آدامس جویده شده باقی مانده در محل جرم نیز می‌توان دی‌ان‌ای افراد را استخراج کرد.

نخستین گام‌ها

سابقه بررسی اطلاعات ژنتیکی در تشخیص مجرم بودن یا نبودن متهم به شیوه امروزی به حدود 25 سال پیش بازمی‌گردد، اما اولین بانک داده‌های ژنتیکی از مجرمان 20 سال پیش تشکیل شد. جمع‌آوری اطلاعات ژنتیکی مجرم، فرایند کشف جرم و شناخت مجرمان را متحول کرد و به پیشگیری وقوع جرم نیز کمک بزرگی است. این روش نخستین بار در انگلستان به کار گرفته شد و تا سال 1387/ 2008 بیش از 5میلیون مشخصه در بانک ژنتیکی این کشور ثبت شد. آمارها نشان می‌دهد که تشکیل این بانک باعث کاهش 26 درصدی جنایات شده است. وجود بانک ژنتیکی اطلاعات دی‌ان‌ای مجرمان می‌تواند رازهای بسیاری از پرونده‌های باز سال‌های قبل را فاش کند. همچنین بیش از 60 درصد مجرمان بارها و بارها مرتکب جرم می‌شوند و این بانک اطلاعاتی می‌تواند این آمارها را کاهش دهد.

بانک اطلاعات ژنتیکی مجرمان در ایران

در ایران از سال 1388 همزمان با نیاز به دسترسی به اطلاعات ژنتیکی برای تسریع در روند تشخیص مجرمان، مراحل اولیه راه‌اندازی بانک اطلاعات ژنتیکی آغاز شد. آزمایشگاه‌های ژنتیک قانونی در ایران از دهه 70 فعالیت خود را آغاز کردند و سال‌هاست که اطلاعات به دست آمده از آزمایش‌های ژنتیک در سیستم‌ها به شکل الکترونیک ثبت می‌شود. اولویت‌های این بانک، جمع‌آوری اطلاعات ژنتیکی متهمان، مجرمان و محکومان، نمونه‌های به دست آمده از صحنه جرم، اجساد مجهول‌الهویه، خویشاوندان موثر در تعیین هویت و افرادی است که درگیر جمع‌آوری نمونه‌های بیولوژیک هستند. یکی از بخش‌های مهم این اطلاعات کمک به شناسایی هویت اجساد مجهول‌الهویه است. قرار است تا پایان امسال نتایج آزمایش‌های 10 هزار نفر از مجرمان جمع‌آوری و وارد بانک اطلاعات ژنتیکی کشور شود. آزمایشگاه ژنتیک سازمان پزشکی قانونی کشور از سال 1374 آغاز به کار کرده است و مرکزی برای تعیین هویت و کشف جرم با کمک روش مشخصه دی‌ان‌ای (DNA typing) به شمار می‌رود.

اختلاف‌نظرهای حقوقی برای تهیه بانک اطلاعاتی از همه افراد در میان حقوقدانان دنیا وجود دارد و 60 کشوری که دارای بانک اطلاعات ژنتیکی هستند با این مسائل درگیرند. تفکر غالب حقوقی در دنیا این است که نمی‌توان اطلاعات ژنتیکی افراد را مگر بعد از ارتکاب جرم جمع‌آوری کرد. اما تشخیص هویت و شناسایی از طریق این بانک در پیشگیری از وقوع جرم بسیار موثر است.

استخراج اطلاعات ژنتیکی دی‌ان‌ای

روش تعیین مشخصه دی‌ان‌ای (DNA Typing) به کمک کروموزم‌ها انجام می‌شود. کروموزم‌های موجود در هسته سلول‌های موجودات زنده از مولکولی زیستی به نام دزوکسی ربیونوکلئیک اسید تشکیل شده که در افراد مختلف مثل اثر انگشت منحصر به فرد است. تشخیص هویت از طریق بررسی این نشانه‌های مولکولی روش تعیین مشخصه دی‌ان‌ای است.

رشته‌های دی‌ان‌ای قسمت‌هایی رمزگذاری شده‌اند که در تعیین هویت و شکل ظاهری هر فرد تاثیرگذار است. این رشته‌ها الگوهای تکرارشونده‌ای دارند که در هر فرد با نظم خاصی تکرار می‌شوند و پی بردن به امکان شمارش این تکرارها، انقلابی در کشف جرایم به حساب می‌آید. تعیین مشخصه دی‌ان‌ای مجرم از نمونه‌های بیولوژیکی به جامانده در صحنه جرم یکی از راه‌های قابل استناد اثبات حضور مجرم است. انگشت‌نگاری دی‌ان‌ای بر اساس وجود چندشکلی‌هایی با نام پلی‌مرفیسم‌ها انجام می‌شود. این چندشکلی‌ها حاصل تفاوت‌های کوچک در توالی هستند که از فردی به فرد دیگر در هر 500 تا هزار جفت نوکلئوتید رخ می‌دهد. دستیابی به این تغییرات توالی روی جایگاه شناسایی آنزیم‌ها و تعداد واحدهای تکراری دی‌ان‌ای که بین افراد مختلف متفاوت است از راه‌های مطمئن شناسایی افراد است.

روش‌های رایج تشخیص هویت شامل خصوصیات ظاهری مثل ویژگی‌های صورت و شکل کلی بدن، جنسیت، سن، قد، رنگ، مشخصات چشم‌ها، اثر انگشت، گروه خونی، ویژگی‌های دندانی و اسکن قرنیه است. اما این روش‌ها در بسیاری از موارد قابل اطمینان نیست و ممکن است اشتباهات زیادی را به وجود آورد. از طرف دیگر در مواردی مثل بروز سوختگی یا غیرقابل شناسایی بودن جسد به دلایل مختلف کاربرد ندارند.

روش‌های زیست‌سنجی تشخیص هویت

خصوصیات زیست‌سنجی (بیومتریک) مثل چهره، اثر انگشت، صدا، شکل گوش، نمودارهای حرارتی چهره، عنبیه چشم، شبکیه چشم، طرز راه رفتن، نقش کف دست و... خصوصیاتی منحصر به فرد در افراد هستند. این خصوصیات می‌توانند در تشخیص هویت افراد، شناسایی مجرمان یا شناسایی جسدهای مجهول‌الهویه کمک بزرگی باشند. برای مثال شکل گوش افراد مختلف با یکدیگر متفاوت است و حتی دو گوش افراد هم شبیه هم نیست. خصوصیات زیست‌سنجی انسان می‌تواند روش مناسبی برای تشخیص هویت افراد باشد. یکی از این خصوصیات عنبیه چشم انسان است. عنبیه همان حلقه رنگی اطراف مردمک چشم است و پشت آن عدسی چشم قرار دارد. وجود عدسی باعث می‌شود عنبیه به شکل یک مخروط بریده شده سه‌بعدی باشد. لایه بیرونی عنبیه یک لایه نمدی شکل است که داخل آن رگ‌های خونی به شکل شعاعی قرار گرفته‌اند. ساختار عنبیه و شکل لایه‌های مختلف آن بعد از کودکی دیگر تغییر نمی‌کند و در هر فرد نیز ساختاری منحصر به فرد دارد. البته این روش حالت ایده‌آلی برای تشخیص هویت افراد نیست، زیرا فاصله چشم و متحرک بودن سوژه خطای تشخیص را بالا می‌برد.

روش معروف تشخیص هویت با اثر انگشت

تشخیص اثر انگشت افراد یکی از روش‌های قدیمی تشخیص هویت و شناسایی مجرمان است. این روش که باز هم از خصوصیات زیستی قابل اندازه‌گیری انسان استفاده می‌کند، با تکیه بر منحصر به فرد بودن اثر انگشت افراد به کار گرفته می‌شود. اما همزمان با پیشرفت فناوری، مجرمان نیز راه‌کارهایی برای فرار از شناسایی پیدا می‌کنند و به همین دلیل روش‌های تشخیص هویت همواره در حال تغییر و استفاده از تکنیک‌های تازه است. الگوریتم تشخیص هویت از طریق اثر انگشت به این شکل است که برای تطبیق دو اثر انگشت از مرکز خط‌های اثر انگشت به سمت بیرون، دو تصویر با یکدیگر مقایسه می‌شوند. همچنین تطبیق الگوها با توجه به اندازه، شکل و زوایای خطوط اثر انگشت بررسی می‌شود. اکنون روش‌های جدید برای سرعت بخشیدن به تشخیص اثر انگشت نیز در محل وقوع جرم به کار گرفته می‌شود. در فناوری جدید تشخیص اثر انگشت، با کمک مایعی حاوی کریستال‌های ریز جزئیات به خوبی مشخص می‌شود و بعد از 30 ثانیه اثر انگشت قابل تشخیص خواهد بود.

شناسایی بدن، شناسایی هویت فرد

شناسایی بدن، یکی دیگر از روش‌های تشخیص هویت و شناسایی مجرمان به شمار می‌رود. اندازه‌های فیزیکی افراد و فاصله بین قسمت‌های مختلف بدن متفاوت است و در بسیاری از موارد از روی نشانه‌هایی در محل وقوع جرم می‌توان مجرم یا قربانی را شناسایی کرد. این اندازه‌گیری‌ها شامل قد، طول بدن از استخوان لگن تا قوزک پا، طول دست از مچ تا آرنج، خط فک، پهنای سینه، پهنای صورت از گوش تا جمجمه و... است.

علاوه بر این روش‌های شناسایی کارآگاهان معمولا از روی شواهد موجود در صحنه‌های قتل یا ویژگی‌های بدنی مقتول اطلاعات مهمی درباره شکل بدن قاتل به دست می‌آورند که به شناسایی قاتل کمک می‌کند.

بازسازی چهره به کمک اطلاعات ژنتیکی

این روش را می‌توان ترکیبی از روش‌های شناسایی فاصله‌های منحصر به فرد بدن و استفاده از اطلاعات ژنتیکی دانست. دانشمندان بتازگی ژن‌های تشکیل‌دهنده شکل صورت را شناسایی کرده‌اند و به این ترتیب می‌توان ویژگی هایی مثل ابعاد بینی، پهنای صورت و فاصله چشم‌ها را شبیه‌سازی کرد.

مطالعات محققان ژنتیک که ششم شهریور امسال در نشریه تخصصی پلس ژنتیک (PLOS Genetics) منتشر شده است، نشان می‌دهد که اطلاعات دی‌ان‌ای افراد می‌تواند براحتی به بازسازی تصویر سه‌بعدی چهره مجرمان کمک کند. از طرف دیگر این ژن‌ها علاوه بر تاثیر در رشد چهره در اختلالات صورت نیز نقش دارند. به همین دلیل محققان امیدوارند که در آینده این ژن‌ها بتوانند باعث شناسایی دلایل ناهنجاریهایی مثل شکاف کام نیز شوند.

سپیده شعرباف