غفلت هنر و ادبیات از «مدافعان حرم»

اما در پرداخت به این مقوله نوظهور، هنر چه وظایفی دارد؟ هنرمندان و مسئولان چه باید بکنند تا مسائل مبتلابه معمول موضوعات ارزشی، گریبانگیر این موضوع جدید نشود؟

جشنواره‌ای بی‌دبیر و بی‌برنامه

دیروز روابط‌عمومی اولین جشنواره رسانه‌ای شهدای دفاع از حرم و جبهه مقاومت فراخوانی منتشر کرد که طی آن اعلام شده هنرمندان می‌توانند در بخش‌های شعر، داستان کوتاه و گرافیک این جشنواره شرکت کنند. این جشنواره با موضوع دفاع از حریم اهل بیت (ع) در سوریه و عراق، شهدای مدافع حرم، تشیع بدون مرز، مبارزه رسانه‌ای با استکبار و بوق‌های داخلی و خارجی توسط فرهنگسرای رسانه و شبکه‌های اجتماعی برگزار خواهد شد؛ جشنواره‌ای که کار اجرایی آن از 13 بهمن شروع شده و حالا اعلام شده که علاقه‌مندان تا پایان فروردین 1396 مهلت دارند آثار خود را به دبیرخانه آن ارسال کنند. دبیران بخش‌های مختلف این جشنواره اعلام شده‌اند اما نامی از دبیر جشنواره برده نشده است. حالا سعید بیابانکی که دبیر بخش شعر این جشنواره خواهد بود، در گفت‌وگو با جام‌جم، از جزئیات برگزاری جشنواره ابراز بی‌اطلاعی و توضیحات دقیق درباره آن را به آینده موکول می‌کند. هرچند او به ما می‌گوید دبیر جشنواره نیز خودش خواهد بود! بنابراین نکته‌ای که از همین الان درباره اولین دوره برگزاری جشنواره رسانه‌ای شهدای دفاع از حرم می‌توان به آن اشاره کرد، سایه‌انداختن نوعی بی‌برنامگی بر آن است از همین ابتدا.

آسیب‌ها و ارزش‌ها

گذشته از ماجرای برگزاری جشنواره‌ای با موضوع دفاع از حرم، حالا که توجه هنر و ادبیات به این مقوله، به زمین جشنواره‌ها و کنگره‌ها و سمینارها کشانده شده، باید دید نوع برخوردهای رسمی از یک‌سو و شیوه پرداخت هنرمندان به آن چگونه خواهد بود؟

علیرضا راهب، شاعر و منتقد ادبی با اشاره به این‌که موضوعات ارزشی، به عنوان یکی از مصادیق زیست‌جهان کسانی که دل در گرو ادبیات دارند، به جام‌جم می‌گوید: «هنرمند از زیست‌جهانش مایه می‌گیرد. هنر و ادبیات نیز طبعا پیش از آفرینش، در زیست‌جهان خودش اتفاق می‌افتد. بنابراین هر مقوله‌ای که تغییر و تحولی در این زیست‌جهان پدید آورد، در هنر و ادبیات نیز ورود خواهد داشت. از سویی چون شاعران اغلب از اقشار دردمند و از طبقه متوسط جامعه هستند، دردها را زودتر لمس می‌کنند. به همین فراخور، مقولات ارزشی و از جمله تازه‌ترین بروز و ظهور آن نیز چون هنرمندان ناظر بر معنویات هستند، مورد توجه‌شان قرار می‌گیرد».

اما گاه خلاف آنچه راهب درباره دردمندی و فقر هنرمندان و اهالی ادبیات به آن اشاره می‌کند با کسانی روبه‌روییم که به اصطلاح با موضوعات ارزشی که در جشنواره‌ها و کنگره‌ها مطرح می‌شوند، کاسبی می‌کنند؛ کسانی که صرفا چشم به سکه‌ها و جایزه‌های دولتی دارند و از رهگذر موضوعات ارزشی، جشنواره‌بازی می‌کنند. آنها در واقع با استقرار این نگاه اقتصادی به مقولات ارزشی، شأن این موضوعات را نیز خدشه‌دار می‌کنند. حالا راهب درباره این‌که چگونه می‌توان موضوع مدافعان حرم را از این آفت و آسیب به دور داشت می‌گوید: «مشخص است که باید در سطحی گسترده و مبتنی بر اصولی مشخص برای مدافعان حرم که از نظر من مدافعان حریم عنوان جامع‌تری برای آن است، کار رسمی و جشنواره‌ای بکنیم. برای این‌که از کنگره‌زدگی‌ها و جشنواره‌بازی‌ها دور باشیم، باید روحیه نوچه‌پروری را فراموش کنیم. باید خود اهل قلم برگزارکننده جشنواره‌ها باشند. به این معنا که برای مقولات ارزشی، خودجوش و از بدنه جامعه استفاده کنیم، چون صراحتا می‌گویم که هیچ‌یک از ارگان‌های رسمی، تخصص پرداختن به این مقولات و دفاع از هنر متین و اصیل ایرانی را ندارند. در یک اتفاق پاک هنری، همه چیز باید پاک باشد. برای کسانی که خاکریزهای ما را هزاران کیلومتر آن سو تر برافراشته‌اند تا در امنیت زندگی کنیم، باید دهان باطهارت و زبان و جیبی پاک داشته باشیم. باید وضو داشته باشیم».

شاعر مجموعه شعر «عشق پاره‌وقت» با بیان این‌که آرزو داشته به سوریه و عراق برود و پابه‌پای مدافعان بجنگد، می‌افزاید: «برای این‌که مقوله دفاع از حریم، به مانند برخی موضوعات ارزشی پرسابقه‌تر دچار آسیب‌های معمول نشود، هنرمندان باید پیش از برگزاری جشنواره‌ها برای شیوه برگزاری آنها فراخوان بدهند و طرح و برنامه پیشنهاد بگیرند، نه این‌که بدون برنامه، فراخوان ارسال آثار را منتشر کنند. سکه‌بگیرها را باید یکسره کنار گذاشت و از کسانی استفاده کرد که نامشان با برخی کنگره‌ها و جشنواره‌ها ناپاک نشده است».

موضوع دیگری که درباره پرداختن هنر و ادبیات به مقوله دفاع از حرم مطرح است، نیاز هنرمندان به شناخت عمیق این مقوله نوظهور است. این در حالی است که اغلب، هنرمندان به موضوعات ارزشی چون انقلاب و دفاع مقدس، رویکردی عاطفی و هیجانی داشته‌اند. حال باید پرسید چگونه می‌توان از آغشته ‌شدن دفاع از حرم به این احساسات جلوگیری کرد؟ راهب در این باره معتقد است: «هنرمند باید ببیند و بشنود؛ مشکلی که تاکنون داشته‌ایم مشابه این بوده که به یک فیلمساز که تاکنون منطقه جنگی ندیده است بگوییم درباره دفاع مقدس فیلم بساز. باید اتاق فکر تشکیل دهیم. دیدارهایی را با مدافعان و خانواده‌هایشان ترتیب دهیم. حتی می‌توان هنرمندان را به مناطق اعزام کرد. چنان که برخی شاعران نیز در میان مدافعان حرم بوده‌اند و باید از تجارب آنها استفاده کرد. نمی‌توان از کم و کیف استنادات وقایع بی‌اطلاع بود و درباره این مقوله صرفا تخیل کرد».

جای خالی دفاع در سینما

با این‌که دفاع در منطقه، فی نفسه بار دراماتیک فراوانی دارد، اما سینما هنوز، توجهی به آن نشان نداده است. از محمدحسین نیرومند مدیرعامل انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس، دلیل این امر را پرسیده‌ایم. او در این باره به جام‌جم می‌گوید: «چند سالی هست که ما در منطقه برای دفاع شهید می‌دهیم، اما اهمیت این ماجرا هنوز برای نهادهای فرهنگی ما موضوعیتی پیدا نکرده است. همین امر باعث شده، پرداخت سینمایی به دفاع از حرم، این‌قدر مهجور باشد».

در چند سال اخیر تنها به دو فیلم می‌توان اشاره کرد که درباره شهدای مدافع حرم ساخته شده‌اند؛ «جشن تولد» که سال گذشته در سی‌وپنجمین دوره برگزاری جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و فیلم دیگری با عنوان «سرگشته» که از شرکت در جشنواره بازماند. نیرومند مدیرعامل انجمن سینمای انقلاب و دفاع مقدس درباره این تولیدات و این‌که چرا به آنها توجهی صورت نگرفته است می‌گوید: «فیلم جشن تولد با سختی بسیار زیاد و در نزدیک‌ترین نقطه به درگیری‌ها ساخته شد. اما جشنواره‌ها به فرم توجه بیشتری دارند و از کارگردان فیلم اولی که با موضوعی کاملا تازه و بسیار سخت مواجه است نمی‌توان انتظار پختگی چندانی در فرم داشت. اما گذشته از این، باید گفت در همه دنیا فیلم‌ها ساخته می‌شوند و دیده‌شدنشان بیشتر منوط به توجه رسانه‌هاست. این فیلم‌ها نیاز به پشتیبانی دارند. فیلم سرگشته نیز دچار همین بی‌توجهی شد؛ چون موضوع، هنوز به زعم برخی موضوع درجه یکی نیست، فیلم از حضور در جشنواره فیلم فجر بازماند چون هنوز اهمیتش درک نشده بود».

نیرومند در پایان سینمای دفاع از حرم را با سینمای دفاع مقدس مقایسه کرده و می‌گوید: «به یاد داشته باشیم که سینمای پربار دفاع مقدس را نیز جوان‌ها کلید زدند. بنابراین باید صبر کنیم تا پرداخت سینما از این موضوع جدید نیز شکل و فرم بگیرد».

مدافعان حرم روی صحنه تئاتر

بهمن‌ماه سال گذشته علاوه بر حضور «جشن تولد» به عنوان فیلمی با موضوع مدافعان حرم، در سی‌و‌پنجمین دوره برگزاری جشنواره فیلم فجر بین‌المللی تئاتر فجر نیز شاهد نمایشی با این موضوع بودیم. «خوب، بد، زشت» به کارگردانی شقایق فتحی. این کارگردان پیش از این درباره این نمایش به جام‌جم گفته بود: «هنر ما هنوز آن طور که عادت به توجه به مضامین ارزشی دیگر دارد، به مقوله دفاع از این جنس جدید تمرکز ندارد. بیش از این‌که به روایت موبه موی وقایع و به ترسیم این حماسه عظیم بپردازم، سعی کرده‌ام برخی تصورات شکل گرفته در این باره را به نقد بکشم.»

صابر محمدی