مثلث طلایی در درمان آرتروز زانو

به گزارش جام جم، به گفته دکتر سیداحمد رئیس‌السادات، دبیر انجمن طب فیزیکی و توانبخشی ایران و عضو هیات علمی بیمارستان شهید مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، آرتروز جنبه‌های مختلف زندگی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. از اختلال خواب و عوارض روانی در طول دوره درد گرفته تا کاهش توان فعالیت‌های فیزیکی که همه این موارد می‌تواند موجب اختلال عملکرد و کاهش کیفیت زندگی شود.

کنترل آهسته و پیوسته آرتروز زانو

در فرآیند این بیماری تغییراتی در غضروف مفصل زانو، استخوان و بافت نرم مجاور آن رخ می‌دهد که مجموعا موجب بروز علائمی مانند درد، خشکی، سفتی، گهگاه تورم و تغییر شکل مفصل خواهد شد. با وجود تلاش‌ها و تحقیقات فراوان، متاسفانه تاکنون درمان و علاج قطعی برای آرتروز وجود ندارد؛ بنابراین هدف از مدیریت این بیماری، کنترل علائم آزاردهنده، آهسته کردن روند پیشرفت بیماری، پیشگیری از ابتلای سایر مفاصل و بهبود عملکرد فردی و اجتماعی بیماران است.

همانند آنچه در دیگر بیماری‌های مزمن به چشم می‌خورد‌، روابط تنگاتنگ پزشک و بیمار نقش کلیدی دارد. از یک سو بیمار باید بداند با بیماری مزمنی مواجه است که نیاز به مراقبت و پایش مداوم دارد. آگاهی از عوامل خطر بیماری و علل تشدید و تخفیف علائم، منطقی کردن انتظارات از نتیجه درمان و پایبندی در نتیجه‌گیری مطلوب تاثیرگذار است. از سوی دیگر، پزشک هم باید نقشه راه مدیریت این بیماری را با توجه به امکانات و نیازهای بیمار و به صورت مرحله به مرحله، طرح‌ریزی کند. راهکارهای کنترل این بیماری شامل درمان‌های دارویی و جراحی است.

افزایش سن، جنس مونث، چاقی و فاکتورهای ژنتیک از عوامل موثر، اما اجتناب‌ناپذیر در ایجاد آرتروز زانوست، اما آسیب‌های قبلی به زانو که باعث صدمه دیدن مینیسک یا رباط‌های زانو شده باشد، ضعف عضلانی بخصوص عضلات چهارسر ران، شغل‌هایی که در آنها فرد مجبور است مدت زمان زیادی در حالت زانوی خم شده قرار گیرد و برخی ورزش‌های شدید و حرفه‌ای (خصوصا کشتی و فوتبال)، عوامل محیطی موثر در ایجاد و پیشرفت بیماری هستند. با اصلاح سایر عوامل خطر مانند چاقی، ضعف عضلانی، ایجاد تغییرات لازم در محیط کار، پیشگیری از آسیب‌های ورزشی و درمان مناسب و بموقع آسیب‌های وارده به زانو، می‌توان از بروز آرتروز پیشگیری کرد و آن را به تعویق انداخت.

کمک به بهبود کیفیت زندگی با ورزش

فعالیت فیزیکی ناکافی علاوه بر افزایش خطر ابتلا به آرتروز زانو، سبب افزایش شدت علائم آرتروز در مبتلایان می‌شود. یک برنامه ورزشی هوازی منظم در سه تا شش ماه (مانند پیاده‌روی سریع‌، دویدن و دوچرخه‌سواری) حتی بدون ورزش‌های تقویتی می‌تواند در کاهش درد، عملکرد فیزیکی و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به آرتروز زانو موثر باشد. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت ورزش‌های هوازی ساده‌ای مانند پیاده‌روی است. در این شرایط توصیه می‌شود پیاده‌روی در سطوح بدون شیب انجام شده و بخصوص از حرکت در سراشیبی‌ها خودداری شود. در صورتی که چنین مکان‌هایی در دسترس افراد نباشد، می‌توان از تردمیل که قابلیت تنظیم شیب را دارد، به عنوان جایگزینی برای پیاده‌روی استفاده کرد. البته هنگام استفاده از تردمیل، استفاده از کفش ورزشی مناسب برای کاهش فشار وارده بر مفاصل اندام‌های تحتانی ضروری است.

به طور کلی نمی‌توان در مورد این که کدام ورزش، با چه شدت و مدت زمانی برای بیماران مناسب است، نسخه کلی تجویز کرد. بهتر است بیمار پس از مشورت با پزشک به برنامه ورزشی خاص خود متعهد باشد. توانایی فیزیکی بیمار، وجود بیماری‌های دیگر مانند بیماری‌های قلبی و دیابت نیز در نوع ورزش تجویزی موثر است. در بیمارانی که آرتروز متوسط تا پیشرفته دارند، ورزش‌های آبی (مانند پیاده‌روی در آب‌های عمیق) شاید بیشتر از ورزش‌های دیگر قابل تحمل باشد. در این بیماران، ورزش‌هایی مانند دویدن یا ورزش‌های نیازمند جهیدن می‌تواند منجر به تخریب بیشتر مفاصل شود. در افراد چاق هم استفاده از دوچرخه ثابت با ارتفاع بلند صندلی که فشار زانوها را کمتر می‌کند، گزینه مناسبی است. با وجود این فواید، هنوز نمی‌توان گفت ورزش به تنهایی می‌تواند علائم آرتروز را کنترل کند و یک رویکرد ترکیبی درمانی، مورد نیاز است.

کاهش وزن ، کاهش درد زانو

چاقی، مهم‌ترین عامل قابل اصلاح در ابتلا به آرتروز زانو و برخی دیگر از مفاصل است. کاهش وزن هم در پیشگیری از ابتلا به آرتروز و هم در بهبود شدت علائم مبتلایان موثر است. طبق تحقیقات جدید، بافت چربی علاوه بر ایجاد فشار مکانیکی روی مفاصل تحمل‌کننده وزن، با ترشح هورمون، اثر نامطلوب روی مفاصل دارد. بنابراین افزایش وزن می‌تواند حتی مفاصلی که تحمل‌کننده وزن نیستند را به آرتروز مبتلا کند. بهترین اثر در تخفیف علائم آرتروز زانو در صورت کاهش حداقل 10 درصد وزن بدن به دست می‌آید. فرآیند کاهش وزن بدن بهتر است شامل برنامه‌ریزی حداقل شش ماهه ترکیبی از رژیم‌درمانی و فعالیت فیزیکی باشد.

در رژیم‌های غذایی کاهش وزن بخصوص در افراد مسن، توجه به انجام همزمان ورزش‌های تقویتی برای جلوگیری از تضعیف قدرت عضلانی لازم است.

استفاده از وسایل کمک حرکتی

استفاده از انواع خاصی از کفی و زانو بند در موارد خاص، بویژه در بیماران با بدشکلی زانو (زانوی پرانتزی یا ضربدری) و کسانی که از ناپایداری مفصل زانو رنج می‌برند، می‌تواند در تخفیف علائم، کمک‌کننده باشد. البته توصیه می‌شود این وسایل حتما پس از معاینه و مشورت پزشک تهیه شود تا از هزینه اضافی در بیمارانی که سودی از وسایل نخواهند برد و توزیع فشار نامناسب در موارد کاربرد اشتباه اجتناب شود.

وسایل کمکی مانند عصا می‌توانند فشار وارده به مفصل زانو را تا 25 درصد کاهش دهند. این وسایل کمکی می‌توانند با کاهش درد، امکان پیاده‌روی برای بیمار فراهم و از بی‌تحرکی و عوارض ناشی از آن جلوگیری کنند و کیفیت زندگی را افزایش دهند. البته اندازه نامناسب یا اشتباه عصا هنگام استفاده می‌تواند فشار وارد بر سایر مفاصل مانند مفصل ران یا مفاصل دست را افزایش دهد. طول مناسب عصا از کف زمین تا تروکانتر بزرگ استخوان ران (تقریبا محل درز جیب) و آرنج هم باید حین گرفتن عصا تا 20 درجه خم باشد. بهتر است عصا در سمت پای سالم نگه داشته شود، یعنی در فردی با آرتروز زانوی سمت راست، عصا سمت چپ قرار گرفته و اگر می‌خواهد جسم سنگینی حمل کند (مثلا کیسه خرید)، آن را در سمت راست حمل کند.

همچنین درمان‌های فیزیوتراپی مانند گرما یا سرما درمانی موضعی و الکتروتراپی (TENS) می‌توانند به عنوان درمان‌های کمکی هنگام بروز علائم موثر باشد. در نهایت وقتی بیمار به هیچ یک از درمان‌های غیردارویی پاسخ مناسبی نمی‌دهد، استفاده از درمان‌های دارویی زیر نظر پزشک متخصص آغاز می‌شود.

درمان غیردارویی کنترل آرتروز

معمولا مداخلات غیردارویی به عنوان قدم اول درنظر گرفته می‌شود. این مداخلات شامل آموزش بیمار، اصلاح سبک زندگی و کاهش عوامل خطر از طریق کاهش وزن، ورزش‌درمانی، توصیه به استفاده از کفش و کفی مناسب، به کارگیری زانوبند یا وسایل کمک حرکتی مانند عصاست. گرچه طول مدت درمان در هر بیمار متفاوت است، اما معمولا برای عدم تشدید علائم و پیشگیری از تخریب بیشتر مفاصل، به بیماران توصیه می‌شود به درمان‌های غیردارویی تا آخر عمر پایبند باشند. آرتروز زانو اغلب وضعیت ثابت و سیر پیشرفت آهسته دارد، اما چاقی، افسردگی، وضعیت نامطلوب سلامت کلی و ضعف عضلات اطراف زانو پیشرفت آرتروز را تسریع می‌کند. بنابراین ضروری است تمام بیماران راجع به ماهیت بیماری، عوامل مستعدکننده، ضرورت اصلاح سبک زندگی و انواع روش‌های درمانی آگاه شوند؛ چراکه اطلاعات یا اعتقادات غلط و انتظارات غیرمنطقی بیمار، اثر منفی بر روند بیماری دارد.