آداب گفت و گو

«گفتن و شنیدن»، یک نوع خطِ ارتباطی با مردم است و برای این که بتوانیم علاوه بر داشتن روابطی سالم و سودمند با دیگران، هم صحبت خوبی نیز برای آنها باشیم، نیازمند آنیم که آداب و شیوه های صحیح استفاده از «زبان» و «گوش» را به هنگام سخن گفتن و شنیدن مورد توجه قرار دهیم، که در اینجا به گوشه هایی از این آداب اشاره می نماییم:

الف. آداب سخن گفتن

گفتار آدمی بیانگر شخصیت اوست. انسان های مؤدب و باشخصیت هرگز در بدترین شرایط هم حاضر نیستند گفتار خود را به آنچه در خور شأنشان نیست، بیالایند.

سخن گفتن آدابی دارد که رعایت آنها می تواند در برقراری ارتباط مناسب با دیگران نقش مهمی ایفا نماید که مهمترین آنها از قرار ذیل می باشد؛

میانه روی و پرهیز از پر حرفی

اغلب، تصور می شود که در گفت وگوها، گوینده است که به دلیل صرف نیرو، خسته می شود. در صورتی که اگر گوینده با پرحرفی خود فرصت به شنونده ندهد، شنونده زودتر و بیشتر از گوینده خسته می شود. لذا گوینده خودش باید حال شنونده را مراعات کرده، از پرحرفی و طولانی نمودن کلام بپرهیزد، تا از یک سو با خسته کردن شنونده لذت هم صحبتی با دیگران را از بین نبرد و از سوی دیگر اشتباه ها و لغزش های گفتاریش را کاهش دهد.

امام علی (علیه السلام) درباره میانه روی در کلام می فرماید:

«خَیرُ الْکلامِ ما لایمِلُّ ولا یقِلُّ»

«بهترین گفتار آن است که نه خسته کننده باشد، نه بسیار کم».

همچنین می فرماید:

"الْإِکثَارُ یزِلُ الْحَکیمَ وَ یمَلُ الْحَلِیمَ فَلَا تُکثِرْ فَتُضْجِرْ وَ لَا تُفَرِّطْ فَتُهَن"؛

«پرگویی، مرد حکیم را می لغزاند و انسان بردبار را خسته می سازد. پس در سخن پرگویی نکن که دلگیر سازی و کم مگوی تا خوار شوی».

سنجیده بودن گفتار

قدرت تفکر و اندیشه یکی از گران بهاترین نعمت های الهی بوده و شایسته است که انسان قبل از هر کاری درباره پیامدهای آن به خوبی بیندیشد و جوانب نیک و بد آن را درست ارزیابی کند و چنانچه انجام آن را مصلحت دید، اقدام نماید وگرنه از انجام آن چشم بپوشد. روشن است که سخن گفتن نیز از این قاعده مستثنا نیست. از همین رو امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید:

«لِسانُ الْعاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَراءَ لِسانِهِ»

«زبان خردمند در آن سوی قلب اوست، ولی قلب ابله در آن سوی زبان او».

قابل فهم بودن گفتار

استفاده از اصطلاحات خاص که مفهوم آنها را همه نمی دانند ارزشی ندارد.

امام علی (علیه السلام) می فرماید:

«احْسَنُ الکلام ما لاتَمجُّه الآذانُ و لایتعِبُ فَهمُهُ الافهام»

«بهترین سخن ها آن است که گوش ها آن را به بیرون نیفکند و فهمیدن آن برای فهم ها رنج آور نباشد».

یا می فرماید:

«احْسَنُ الکلَامِ مَا زَانَهُ حُسنُ النِّظام وَ فَهِمَهُ الخَاصُّ وَ العَامُّ»

«بهترین سخن ها آن است که نظام نیکو آن را بیاراید و متخصصان و مردم عادی آن را بفهمند».

جذاب بودن گفتار

گوینده سخن باید برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطبان، سخنان خود را در قالبی جذاب و زیبا عرضه کند. این گونه سخنان می تواند برای گوینده سخن اعتبار و شخصیت ایجاد کند. برعکس، هر اندازه گوینده با معلومات باشد و نتواند آن را به خوبی به دیگران انتقال دهد، مخاطب خود را خسته خواهد کرد.

از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است:

«مَن عَذُبَ لسانُهُ کثُرَ اخوانُه»

«کسی که زبانش شیرین باشد، برادرانش بسیار شوند».

نرم بودن گفتار

نرم بودن گفتار یکی از آداب سخن گفتن در آموزه های دینی اسلام است که نقش مهمی در لذت بخش نمودن هم صحبتی با دیگران را فراهم می نماید؛ امام علی (علیه السلام) می فرماید:

«عَوّد لِسانِک لینَ الکلامَ وَ بَذلَ السَّلام؛ یکثُر مُحِبُّوک و یقِلَّ مُبغضِوُک»

«زبان خود را به نرمی گفتار و بذل سلام عادت ده تا دوستدارانت، بسیار و دشمنانت کم شوند».

مفید بودن گفتار

از دیدگاه آداب دینی، گفتار باید به حال گوینده یا شنونده سودمند باشد.

از گفتن سخنان بیهوده و بی ارزش که نفعی به حال دنیا و آخرت ندارد، باید خودداری کرد. امام علی (علیه السلام) می فرماید:

«عَجِبتُ لِمَن یتَکلَّم بِما لاینْفَعُهُ فی دنیاهُ و لا یکتَبُ لَهُ اجرُه فی اخراهُ»؛

«در شگفتم از کسی که سخن گوید به چیزی که در دنیا سودش ندهد و برای او در آخرت، پاداشی نوشته نشود».

در واقع، اگر گوینده سخن، حرف سودمندی برای گفتن ندارد، بهتر است از گفتن آن صرف نظر کند تا هم وقت دیگران را نگیرد و هم خود را دچار دردسر و زیان احتمالی نسازد.

آداب گوش دادن

در روایات اهل بیت (علیهم السلام) نکات متعددی پیرامون شیوه و آداب گوش دادن ذکر شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می نماییم؛

علاقه نشان دادن به سخنان گوینده

خوب شنیدن و درست گوش دادن، نقش مهمی در روابط خوب اجتماعی دارد.

حسن سلوک و رفتار، ایجاب می کند که انسان در ظاهر، حالت پذیرش و قبول از خودش نشان دهد، هر چند در دل، نپذیرفته باشد. یا اگر کسی خبر، داستان یا مطلبی را باز می گوید، باید چنان با علاقه گوش فرا داد که تصور شود نمی دانیم و از زبان او برای اولین بار است که می شنویم؛ نه این که با بی اعتنایی، نشان دهیم که آن را شنیده و خوانده ایم و از آن آگاهیم!

همچنین شنونده نباید خود را داناتر از گوینده فرض کند و به گفته های او گوش ندهد یا بی اعتنایی کند و گمان برد هر چیزی را می فهمد و نیازی به شنیدن ندارد.

فراموش نکنیم که امام علی (علیه السلام) فرموده است:

«مَن احسَنَ الاستِماعَ تَعجَّلَ الانتفاع»

«کسی که خوب گوش دهد، زودتر سود می برد».

البته این بدان معنا نیست که انسان به هر سخنی گوش جان بسپارد چراکه آداب اسلامی به انسان مؤمن مسلمان اجازه نمی دهد که به هر سخنی گوش بسپارد. امام جواد (علیه السلام) در رهنمودی می فرماید:

«مَنْ أَصْغَی إِلَی نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَّهَ، وَ إِنْ کانَ النَّاطِقُ عَنْ إِبْلِیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِیس»

«کسی که به سخن گویی گوش فرا دهد او را پرستش کرده است. بنابراین اگر از خدا می گوید، خدا را پرستش کرده و اگر از زبان ابلیس می گوید، ابلیس را پرستیده است».

این روایت بیانگر این نکته مهم است که «سخن هر چه باشد و از هرکس باشد، اثر دارد و گوش فرا دادن به سخنان این و آن معمولًا با تأثیر آن در دل آدمی همراه است... از آنجا که هدف سخن گویان مختلف است، جمعی سخن گوی حق هستند و جمعی سخن گوی باطل، و خضوع در برابر هر یک از این دو گروه، نوعی پرستش است؛ زیرا روح پرستش چیزی جز تسلیم نیست. بنابراین، آنها که به سخنان حق گوش می دهند، پرستندگان حق هستند و آنها که به سخن های باطل گوش فرامی دهند، پرستندگان باطل اند. پس باید از رونق دادن به محفل سخن گویان باطل پرهیز کرد و اجازه نداد که سخنان تاریک آنان، از مجرای گوش به اعماق جان برسد».

قطع نکردن گفتار گوینده

به هنگام صحبت و گفت وگو با دیگران باید با آرامش به سخنان گوینده گوش داد تا گفتار او به پایان برسد. بریدن سخنان گوینده با هر لحنی که باشد، نشانه بی ادبی است و ارزش شنونده را پیش گوینده کم خواهد کرد.

در سیره اخلاقی حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و مجلس آن حضرت، آمده است که:

«مَنْ تَکلَّمَ، انْصَتوُا لَهُ حتّی یفْرَغَ حَدِیثُهُم عِندَه»

«کسی که سخن می گفت، به او گوش می دادند، تا سخنش به پایان برسد».

از ویژگی های اخلاقی امام رضا (علیه السلام) روایت است که:

«وَ ما رَأیتُ قَطَعَ عَلی احَدٍ کلامَهُ حَتّی یفْرَغَ منه»

«آن حضرت را هرگز ندیدم که سخن کسی را قطع کند، مگر آن که آن شخص از سخن خویش فارغ شود».

تحمل سخنان

خیلی ها دل های آکنده از غم و خاطرات تلخ و مشکلات و نابسامانی هایی دارند که آنان را در فشار روحی قرار می دهد. در پی دو گوش شنوایند که با آنها درد دل کنند و با بازگویی دردمندی هایشان سبک شوند. آن که عاطفه نشان می دهد و شِکوه ها و غمنامه های یک دردمند تحمل می نماید، با او نوعی همدردی کرده است. این روحیه خوب و بزرگ، ستودنی است.

علی (علیه السلام) فرموده است:

"مِنَ السُّؤدَدِ الصّبرُ لأستمَاعِ شَکوَی الْمَلْهوفِ"

«از بزرگواری و آقایی است که انسان برای گوش سپردن به شکوی و ناله دردمند، تحمل و صبر داشته باشد».

روحیه گرم و مردم دوستی و داشتن عواطف بشردوستانه، زندگی ها را گرم تر و بار سنگین غم های گرفتاران را سبک تر می سازد.

اجازه گرفتن برای شنیدن

یکی از آداب اجتماعی گوش دادن، اجازه گرفتن است. اگر کسانی با هم سخن می گویند و مایل نیستند دیگران، سخنانشان را بشنوند، نباید میانشان نشست و به حرف هایشان گوش داد. یا باید از محل سخن گفتن آنان بیرون رفت یا از آنان اجازه گرفت یا به نوعی خود را به کاری مشغول ساخت که سخنان آنان به گوش نرسد. در این باره فرق نمی کند که سخن گفتنشان، حضوری باشد یا تلفنی.

در همین زمینه، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:

«اذا کانَ اثْنَانِ یتَناجَیانِ فَلاتَدخُلْ بَینَهُما»

«وقتی دو تن آهسته سخن می گویند، میان آنها داخل مشو».

و یا در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) آمده است:

«مَنِ استَمَعَ الی حدیثِ قومٍ و هم له کارِهونَ، یصَبُّ فی اذُنَیهِ الآنِک یومَ القیامة»

«کسی که به سخن گروهی گوش دهد، در حالی که آنان، آن را خوش نداشته باشند روز قیامت، در گوش هایش سرب گداخته ریخته می شود».

از مجموع آنچه تا کنون گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت که بر اساس سبک زندگی اسلامی، گفتن و شنیدن دارای آدابی می باشد که اگر این آداب به ظاهر جزئی رعایت گردند فضای مناسبی در گفت وگوها حاکم گردیده و گفت وگوی میان افراد صمیمی و لذت بخش خواهد بود.