مشکلاتی که گیاهان دارویی برای کلیه‌ها ایجاد می‌کنند (+عکس)

به گزارش جام جم آنلاین از ایسنا، استفاده از گیاهان برای درمان بیماری‌ها از زمان‌های بسیار دور در بین مردم دنیا رواج داشته است. امروزه نیز در بسیاری از کشورها به خصوص کشورهای در حال توسعه برخی مردم از فرآورده‌های گیاهی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌کنند.

بسیاری از مردم در سراسر جهان بر این باورند که مصرف گیاهان دارویی اگر سودی نداشته باشد، زیانی نیز ندارد. به همین خاطر درباره اثرات مضر و عوارض سوء گیاهان دارویی کم‌تر گفته و نوشته می‌شود. گیاهان دارویی اگر زیر نظر افراد آگاه مصرف نشوند، می‌توانند مشکلاتی را برای سلامتی افراد به وجود آورند.

برای تعیین اثربخشی و بی‌خطری داروهای صنعتی پیش از ورود به بازار، آزمایش‌های متعددی انجام می‌شود؛ در صورتی که چنین کنترلی بر داروهای گیاهی وجود ندارد.

عوارض ناشی از مصرف گیاهان دارویی بسیاری از اندام‌ها و دستگاه‌های بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از حیاتی‌ترین اندام‌های بدن کلیه‌ها هستند و از آن‌جا که کلیه؛ اصلی‌ترین اندام در دفع مواد شیمیایی واردشده به بدن است، در برابر تاثیرات این مواد آسیب‌پذیر است. برخی گیاهان دارای ترکیبات شیمیایی هستند که ممکن است بر ساختار و عملکرد کلیه تاثیرات منفی داشته باشد.

همچنین باید توجه داشت که جایگزینی و مخلوط‌شدن نمونه‌های گیاهی، انواع تقلب‌ها، آلودگی با فلزات سنگین، آلاینده‌ها و آفت‌کش‌های گیاهی، سموم حاصل از آلودگی‌های قارچی و میکروبی می‌تواند در اثرات سوء ترکیبات و فرآورده‌های گیاهی نقش داشته باشد.

با توجه به مطالب مطرح‌شده، پژوهشگران فارماکولوژی و داروسازی در یک مطالعه مروری عوارض گیاهان دارویی و فرآورده‌های گیاهی را بر کلیه‌ها بررسی کردند.

در این مطالعه «الهه عبدالهی» و «محمود هورمند» به همراه همکارانشان در دانشگاه‌های‌ علوم پزشکی ایران، علوم پزشکی تهران و دانشگاه آزاد اسلامی تهران مشارکت داشتند.

برای انجام این پژوهش مقالات مرتبط با این موضوع که در سال‌های 1990 تا ژانویه 2018 در پایگاه‌های pubmed و google scholar منتشر شده است، بررسی شد.

با توجه به بررسی‌های انجام شده؛ عوارض کلیوی ناشی از گیاهان دارویی را می‌توان به پنج دسته تقسیم کرد:

نکروز حاد توبولی

نکروز؛ نوعی آسیب‌ سلولی است که ممکن است به دلیل ضربه، عفونت، سموم و ... ایجاد شود و طی آن روند بهبود آسیب مختل شده و سلول می‌میرد. نکروز حاد توبولی؛ بیماری است که طی آن سلول‌های اپی‌تلیایی که لوله‌های کلیه را تشکیل می‌دهند، از بین می‌روند.

گیاهانی مثل شیرین‌بیان، افدرا یا ریش بز، درمنه، داتوره، سورنجان، خارخاسک، خرزهره زرد و... می‌توانند باعث ایجاد نکروز حاد ریوی شوند.

نکروز حاد بافت بینابینی کلیه

این مشکل یکی دیگر از بیماری‌های کلیه است که به دلایل مختلف سلول‌های بافت بینابینی کلیه دچار نکروز و مرگ سلولی می‌شوند.

گیاهانی مثل زراوند، پنجه گربه، جنس بید، خارخاسک، یوهمبه، صبرزرد یا آلوئه‌ورا می‌توانند باعث ایجاد نکروز حاد بافت بینابینی کلیه شوند.

افزایش امکان ابتلا به سنگ کلیه

سنگ‌های کلیه معمولا از جنس کلسیم، اگزالات، اورات، سیستئین یا آستروویت هستند. این سنگ‌ها در مسیر سیستم جمع‌کننده ادراری حرکت می‌کنند اما ممکن است بسیار بزرگ باشند و نتوانند از مجاری باریک عبور کنند و باعث انسداد و اختلال در عملکرد کلیه شوند.

برخی ترکیبات زمانی که به مقدار زیاد، به طور مکرر و بدون آب کافی مصرف شوند، ممکن است باعث ایجاد سنگ کلیه و التهاب مزمن بافت بینابینی شوند.

برخی گیاهان که ممکن است ایجاد سنگ کلیه کنند؛ کرن‌بری،سیاه‌گیله، ترشک و افدرا یا ریش بز هستند.

رابدومیولیز یا واپاشی عضلات اسکلتی

رابدومیولیز یک اختلال جدی است که در اثر آسیب ماهیچه‌ها و آزاد شدن محتوای آن‌ها به جریان خون ایجاد می‌شود. بافت ماهیچه‌ای ممکن است به دلایلی مثل قرار گرفتن در معرض سموم، عفونت‌ها، اختلالات التهابی و متابولیک آسیب ببیند، بافت آن به جریان خون وارد شده از طریق ادرار دفع شود. میوگلوبین که یکی از مهم‌ترین اجزای سازنده عضله است، طی آسیب شدید ماهیچه در جریان آزاد می‌شود و تجمع آن در لوله‌های کلیوی می‌تواند به آسیب کلیه منجر شود.

بعضی از گیاهان مانند: شیرین‌بیان؛ شاهدانه (ماریجوانا یا حشیش) افدرا یا ریش‌بز، افسنتین، سورنجان و ... می‌توانند باعث رابدومیولیز شوند.

مهار آنزیم سیکلواکسیژناز (COX)

آنزیم سیکلواکسیژناز در کلیه نقش مهمی دارد و هر ترکیبی که باعث مهار فعالیت این آنزیم می‌شود می‌تواند باعث بروز نارسایی کلیه شوند. خطر ایجاد آسیب کلیه در افرادی که از قبل بیماری کلیوی داشته‌اند بیشتر است.

برخی از گیاهان دارویی مانند عروس چمنزار اروپایی، زنجبیل، شاه بلوط هندی، بابونه گاوی، Curcuma longa یا زردچوبه، کندر، چای سبز، بید و ... می‌توانند باعث مهار آنزیم COX و اختلال در عملکرد کلیه‌ها شوند.

علاوه بر عوارض گیاهان دارویی، مسائلی مانند تقلب‌های دارویی، اشتباه در شناسایی و وجود آلودگی‌های مختلف و ... می‌توانند باعث ایجاد مشکلات سلامتی شوند.

اشتباه در شناسایی، انتخاب و مخلوط شدن نمونه‌های گیاهی

استفاده از درمان‌های گیاهی به اطلاعاتی در مورد گیاهان بومی، طرز تهیه و طرز استفاده از آن‌ها احتیاج دارد. با توجه به از بین رفتن تدریجی مناطق روستایی و به تبع آن از دست‌رفتن دانش بومی و محلی، به هنگام استفاده از این گیاهان، ممکن است اشتباهات خطرناکی صورت گیرد. برای مثال در یک مطالعه در کانادا برای آزمایش اصیل بودن نمونه‌های گیاهی از آزمایش DNA استفاده شد و نتایج نشان داد که حدود 60 درصد از نمونه‌ها، دارای DNA گیاهانی بودند که با گیاهان ادعا شده متفاوت بود.

آلودگی گیاهان دارویی با فلزات سنگین و تقلب‌های دارویی در ساخت فرآورده‌های گیاهی

فلزات سنگین از طریق خاک یا آب آلوده به گیاهان منتقل می‌شوند. مسمومیت با فلزات سنگین در تمام سنین با علائمی مثل کم‌خونی، نوروپاتی، فشار خون بالا، اختلال عملکرد کلیه یا کبد و سرطان همراه است.

وجود ترکیبات دارویی و به بیان دیگر تقلبات دارویی در عرضه فرآورده‌های گیاهی یکی دیگر از مشکلات گیاهان دارویی است. طبق بررسی‌های انجام شده از بین گیاهان دارویی آسیایی که در کانادا عرضه می‌شوند؛ بیش از 32 درصد شامل داروهایی مثل؛ فناستین، متیل تستسترون، کلرفنیرامین، بتامتازون، افدرین، سیلدنافیل، فن‌فلورامین و استروئیدها هستند و 10 تا 15 درصد از آن‌ها شامل سرب، جیوه یا آرسنیک بوده‌اند. این کار مصداق تقلب دارویی است و با هدف افزایش اثربخشی فرآورده گیاهی انجام می‌شود و می‌تواند عوارض خطرناکی برای مصرف‌کننده به‌دنبال داشته باشد.

با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، پژوهشگران این مطالعه مروری می‌گویند: «استفاده از گیاهان دارویی و فرآورده‌های گیاهی در نظام سلامت بسیاری از کشورها؛ از جمله ایران رواج یافته است. این واقعیت در کنار این انگاره عامیانه که مصرف گیاهان دارویی به علت طبیعی بودن مفید و بی‌ضرر است، تبدیل به یکی از آفات بزرگ نظام سلامت شده است».

این محققان با اشاره به تقلب‌ها و احتمال آلودگی گیاهان دارویی می‌گویند: «این موارد لزوم بازنگری جدی و سخت‌گیرانه در قوانین ساخت، توزیع و مصرف فرآورده‌های گیاهی اعم از داروهای گیاهی و گیاهان دارویی و مکمل‌های حاوی عصاره یا ترکیبات فعال گیاهی را از سوی مراجع نظارتی و قانون‌گذاری می‌طلبد».

به گفته این محققان؛ با توجه به حجم بالای تبلیغات رسانه‌ای مبنی بر اثرات درمانی کارآمد و ایمن فرآورده‌ها و مکمل‌های گیاهی، آموزش و اطلاع‌رسانی از طرف مراجع ذی‌صلاح درباره مصرف درست و منطقی فرآورده‌های گیاهی با لحاظ خطرات و عوارض احتمالی آن‌ها، ضروری است.

یافته‌های این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «بررسی نقش گیاهان دارویی در ایجاد عوارض سوء کلیوی: مطالعه‌ای مروری» فصل‌نامه گیاهان دارویی؛ زیر نظر پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، منتشر شده است.