خانه‌تکانی سنتی برای سلامت روح و جسم

احتمالا عده‌ای با خود می‌گویند مگر خانه‌تکانی جز دردسر و خستگی و بدن‌درد چیز دیگری هم دارد؟ احتمالا این عقیده از آنجا نشات می‌گیرد که فکر می‌کنید خانه‌ای که تمیز است چرا باید یک تمیزی اساسی در آن انجام شود و چرا همه چیز را باید بیرون ریخت و به هم زد. خب باید به شما گفت که فواید خانه‌تکانی برای خانواده و فرد تنها شامل تمیزکردن خانه نیست، بلکه این فواید شامل حال سلامت شما نیز‌می‌شود. حدس می‌زنم اگر این فواید مادی و معنوی خانه‌تکانی را بدانید دیگر تمیز کردن خانه یک امر خسته‌کننده و پردردسر برای شما نخواهد بود. به همین بهانه با خانم پروانه محمدپور، کارشناش ارشد روان‌شناسی بالینی، مشاور و تحلیلگر تحولات بهداشت و درمان خانواده به پرسش و پاسخ نشسته‌ایم که در ادامه این متن جزئیات آن را می‌خوانید. 

سراغ چرایی و دلیل شکل‌گیری سنت خانه‌تکانی برویم. دلیل این‌که هرسال در فصل آخر زمستان خانواده‌های ایرانی به فکر نظافت اساسی خانه و زندگی‌شان می‌افتند؟ 
این عمل آیینی نمونه اولیه خانه‌تکانی بهاری است، جایی که تمام بخش‌های خانه تمیز و براق می‌شوند. جشن‌ نوروز به مدت دو هفته برگزار می‌شود و مردم هنگام برگزاری جشن اغلب برای دیدار با یکدیگر به خانه‌های هم می‌روند. گرچه خانه‌تکانی به عنوان یک سنت قدیمی ایرانی شناخته می‌شود، اما این نظافت بهاری به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. همچنین نظافت بهاری در اسکاتلند و ایرلند نیز قابل مشاهده شده است. 
     
شما به این موضوع اشاره کردید که این سنت در کشورهای خارجی هم وجود دارد. فکر می‌کنم قدری توضیح بدهید بهتر است. 
طبق آداب و رسوم مسیحی‌ها مثلا کاتولیک‌ها، مکان مقدس کلیسا را در پنجشنبه مقدس خود، درست قبل از آدینه نیک که برای آنها مهم است کاملا پاکسازی می‌شود. براساس پژوهش‌های ترجمه‌شده کلیسای ارتدوکس یونان هم در روزه بزرگ خود که به دوشنبه پاک معروف است، مردم را به نظافت بهاره را تشویق می‌کند. اگرچه این تمیزکردن ممکن است تعریف دقیقی از نظافت بهاری نباشد، اما می‌تواند مشوق مردم جوامع غیرمسلمان اروپا به نظافت سالانه محل زندگی‌شان شود. 
     
آیا این سنت‌ها تنها مخصوص جوامع اروپایی است. در جوامع دیگر نسبت به چنین رسومی اهتمام وجود‌ندارد؟
قطعا در جوامع آسیایی که مهد تمدن و سرشار از فرهنگ ناب بشری هستند رسوم پسندیده و جدی‌ای در این زمینه وجود دارد. مثلا قبل از سال نوی چینی، چینی‌ها تعطیلات نینیابات (Ninyabaat) را جشن می‌گیرند. این جشن معمولا در بیست و هشتمین روز از ماه دوازدهم تقویم قمری آغاز می‌شود. ماهیت این سنت، پاکسازی خانه از بدی‌هاست که همراه با بیرون‌ریختن زباله‌ها و لوازم بدون استفاده برای هماهنگی بیشتر با روش‌های فنگ‌شویی صورت می‌گیرد. صاحبان خانه‌های سنتی بودایی و تائوئیست پیش از سال جدید چینی از مجسمه‌ها و محراب‌های‌شان تقدیر می‌کنند. تزئینات قدیمی محراب یا کاملا پاک شده یا تزئینات تازه‌ای جایگزین آنها می‌شود. 
 
تا اینجای بحث، اطلاعات خوبی در اختیار ما گذاشتید. بیاید قدری در مورد نگاه ایرانی- اسلامی به رسوم پسندیده‌ای مانند خانه‌تکانی صحبت کنیم. 
خیلی هم خوب است. برخلاف تصور برخی که از دین اسلام و فرهنگ ایرانی صرفا کاستی‌ها را جلوه می‌دهند، بهتر است ما سراغ کیفیت‌های بالای فرهنگ ایرانی- اسلامی برویم. خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد. انبیا و پیغمبر اسلام دعوت‌کننده مردم به نظافت و پاکیزگی بوده‌اند و این یک اصل مسلم در تمامی تعالیم ادیان الهی است. دین اسلام همواره بر نظافت و رعایت بهداشت تأکید داشته است و به متحول‌شدن و رنگ تازه بخشیدن به زندگی اهمیت زیادی قائل است. نظافت و زیبایی در اسلام یک اصل است و در روایات هم بر آن تأکید شده‌است. پاکیزگی از صفات انبیاست و مسلمانان و تمام ادیان بر این اصل تأکید دارند. زمانی که خانه‌تکانی می‌کنید متوجه می‌شوید بسیاری از وسایلی که مدت‌ها بلااستفاده بوده و کاربردی نداشته‌اند در کنار خود جمع کرده‌اید و اکنون زمان آن رسیده‌است که به زندگی خود تغییری بدهید و حتی وسایل اضافی خود را ببخشید که این عمل خود روحیه بخشیدن را در فرد قوت می‌بخشد و او را از وابستگی به مال زیاد رها می‌کند. ما در خانه‌تکانی آلودگی‌ها را از اطراف خود دور می‌کنیم و به نظافت روی می‌آوریم. در دین اسلام نیز به ما تأکید شده که نسبت به آلودگی‌های روحی و اخلاقی خانه‌تکانی کنیم. یعنی همان طور که پلیدی‌های مادی را از خود دور می‌کنیم صفات بد اخلاقی را نیز از خود دور کرده و به نظافت روحی می‌پردازیم. 
   
 خانه‌تکانی چه ارتباطی با نظم و انضباط دارد؟ 
انباشتگی بیش از حد وسایل زندگی، بلاتکلیفی و فشار در ذهن افراد  را به‌وجود می‌آورد. بی‌نظمی نیز او را آشفته و دچار خمودگی و افسردگی می‌کند. ذهن انسان به‌طور طبیعی طوری خلق شده که پیوسته می‌خواهد نظم و انضباط به خود بدهد و انسان در محیط‌های منظم کارآمدی بیشتر و مفیدتری دارد. به‌ویژه آن که دیده می‌شود افراد در محیط‌های شلوغ، احساس کلافگی، غمگینی و افسردگی بیشتری احساس می‌کنند. انسان وقتی محیط خود را تکراری و پر از رخوت ببیند سعی می‌کند با تحولاتی جدید در زندگی، این احساس را از خود دور کند. بنابراین تغییر دکوراسیون خانه و اقدام به پاکیزگی و خانه‌تکانی از جمله سنت‌هایی است که افراد برای ایجاد تحولات روحی و روانی در خود و خانواده‌شان اجرا می‌کنند. خانه‌تکانی به آدم‌ها روحیه تازه و طراوت می‌دهد و تردیدی نیست که از یک نگاه نو و تازه به بیرون نگاه کردن، به انسان آرامش و دلگرمی‌می‌دهد. این سنت به عنوان یکی از مراحل جشن نوروز در هیچ جای دنیا به این شکل پررنگ نیست. از این رو بزرگداشت آیین‌های ملی و احترام به هویت ملی و فرهنگی ما با انجام این سنت پررنگ‌تر می‌شود. 
 
صحبت از خانه‌تکانی که می‌شود اغلب شاهد نارضایتی فرزندان از کار کردن و به اصطلاح غر زدن بعضی از اعضای خانواده هستیم. نگاه عمیق به خانه‌تکانی چه اثرات مثبتی از این رویداد سنتی را تداعی می‌کند؟ 
خانه‌تکانی روحیه کار دسته‌جمعی را در میان افراد یک خانه بالا می‌برد و به آنها آموزش می‌دهد خانه‌تکانی و مسئولیت پاکیزه نگه داشتن خانه نباید فقط بر دوش یک نفر باشد و بهتر است سایر اعضای خانواده با هم همکاری کرده و به‌طور دسته‌جمعی خانه‌تکانی کنند. در این صورت یک نفر احساس خستگی و نارضایتی نخواهد کرد. وقتی تمام خانواده با یکدیگر همکاری می‌کنند، جو صمیمانه‌ای پدید می‌آید. حتی مادران و همسران باید از اعضای خانواده بخواهند تا خودشان اتاق و وسایل‌شان را تمیز و مرتب کنند. در این صورت افراد به‌خصوص کودکان مسئولیت‌پذیری را فرا خواهند گرفت و احساس مشارکت برای آنان درونی می‌شود. 
   
فکر می‌کنید به جا آوردن این سنت موجب شادمانی و تقویت روحیه اعضای خانواده می‌شود؟ 
پاکیزگی پیش از آن که اهمیت جسمانی و سلامت برای جسم و بدن انسان داشته‌باشد، روی روح و روان انسان مؤثر است. خانه‌تکانی بیشتر به شستن و تمیز کردن لوازم خانه مثل فرش و لباس و همچنین خریدن وسیله‌های نو و تعمیر کردن وسایل مربوط می‌شود. کوشش خانواده برای تمیز کردن وسایل خانه یک فعالیت دسته‌جمعی است که آنها را سالی یکبار به بهانه جشن سال نو و تمیز کردن اسباب خانه دور هم جمع می‌کند. خانه‌تکانی از جمله سنت‌هایی است که در طول سالیان سال در جامعه کهن ایرانی باقی مانده‌است و علاوه بر اعتقادات مذهبی ‌، هویت ملی ما را نیز نشان می‌دهد. کارکرد خانه‌تکانی عامل مهمی است که در طول تاریخ این سنت را پابرجا نگه داشته و از محوشدن آن جلوگیری کرده‌است. در شهرهای بزرگی مثل تهران در طول یک‌سال آلودگی زیادی بر وسایل زندگی می‌نشیند و اگر خانه‌تکانی سالانه که با دقت و وسواس خاصی انجام می‌گیرد نباشد، خانه رنگ تمیزی و پاکیزگی نمی‌بیند. این درحالی‌است که در خانه تمیز، احساس شادمانی به وجود می‌آید، به‌طوری‌که افراد آن خانه احساس می‌کنند پس از یک‌سال کار و خستگی مداوم آرامش تازه‌ای را به دست آورده‌اند. 
 
فکر می‌کنید خانه‌تکانی اثرات جسمی جدی‌ای هم دارد؟ 
قطعا دارد. در طول سال شاهد چنین مسأله‌ای هستیم. آلرژی یکی از دلایل قانع‌کننده برای خانه‌تکانی است. براساس گزارشی که بنیاد آسم و آلرژی آمریکا منتشر کرده‌است، بیش از ۲۰میلیون آمریکایی از آلرژی به ریزگردها رنج می‌برند و البته در طول سال‌های گذشته کشور ما هم به‌صورت جدی با چنین پدیده‌ای دست به گریبان است. نظافت بهاره فرصتی عالی برای رهایی شما از شر این عوامل موثر در ایجاد عطسه است. حالا که صحبت از اثرات جسمی این رویداد شد چرا علاوه بر این موارد در مورد اثرات ذهنی و معنوی آن صحبت نکنیم. بگذارید این‌گونه بگویم، یک فرد ۱۱۵کیلویی می‌تواند درحالی‌که یک ساعت مشغول تمیزکردن خانه است، ۲۰۵ کالری بسوزاند. همچنین، خانه‌تکانی می‌تواند به شما کمک کند تا غذاهای سالم‌تری را انتخاب کنید. محققان در دانشگاه مینه‌سوتا دریافتند که افراد مورد مطالعه که در یک اتاق تمیز و منظم قرار گرفته‌اند بیشتر از کسانی که در یک اتاق نامرتب هستند، میان‌وعده سالم‌تری انتخاب می‌کنند. سوای این موارد، معمولا شلوغی و نامرتبی میز کار یا محیط پیرامون‌مان بر افزایش آشفتگی ذهنی و  ‌تمرکزنداشتن ما موثر است. براساس یک نظرسنجی صورت‌گرفته توسط سازمان بهداشت اسکاتلند، مشخص شد عمل تمیزکردن خود باعث کاهش ۲۰درصدی استرس و اضطراب می‌شود. مواد شوینده حاوی اسانس لیمو نیز می‌توانند در بهبود روحیه شما موثر عمل کنند. 
   
تمایل دارید سراغ آثار مادی و معنوی نظافت و بهداشت محل سکونت خانواده و حتی شهر محل زندگی برویم؟ 
بله، این پدیده اساسا روی روح انسان تاثیر می‌گذارد. از مهم‌ترین آثار رعایت بهداشت فلاح و رستگاری در دنیا و آخرت است (مائده، آیات 90 و 100). این فلاح و رستگاری در آخرت همان ورود به بهشت است. رسول‌اکرم(ص) می‌فرماید: تنظفوا بکل ما استطعتم فان ا... تعالی بنی‌الاسلام علی النظافه ولن یدخل الجنه الا کل نظیف؛ خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید پاکیزه کنید، زیرا که خدای متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده و هرگز به بهشت نمی‌رود، مگر کسی که پاکیزه باشد. (نهج‌الفصاحه، ح1182) از دیگر آثار مهم بهداشت، جلب محبوبیت خدا است (بقره، آیه 222). رسول‌اکرم(ص) می‌فرماید: ان ا... تعالی جمیل یحب الجمال، سخی یحب السخاء، نظیف یحب النظافه؛ خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد، بخشنده است و بخشش را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد. (نهج‌الفصاحه، ح690) در موردی دیگر امام‌صادق(ع) نیز می‌فرماید: خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و از فقر و تظاهر به فقر بیزار است. هرگاه خداوند به بنده‌ای نعمتی دهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند. عرض شد چگونه؟ فرمودند: لباس تمیز بپوشد، خود را خوشبو کند، خانه‌اش را گچکاری کند، جلوی در حیاط خود را جارو کند، حتی روشن‌کردن چراغ قبل از غروب خورشید فقر را می‌برد و روزی را زیاد می‌کند. 
 
خیلی کنجکاو شدم نقش آب به‌عنوان عنصر اصلی نظافت و خانه‌تکانی را هم بررسی کنیم. واقعا بود و نبود آب به‌عنوان عنصر ثمره‌بخش به حیات انسانی چقدر موثر است؟
 بهداشت با آب بسیار مهم است؛ زیرا خاک هم از نظر اسلام پاک و پاک‌کننده است (نساء، آیه 34) ولی شکی نیست که بهداشت با آب بهتر است. بسیاری از بیماری‌های سخت‌درمان به سبب فقدان بهداشت پدید می‌آید. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به جذام و خوره اشاره کرد. برای رهایی از این دسته بیماری‌ها بهداشت با آب سفارش شده‌است. امام رضا(ع) می‌فرماید: و مَنِ اغتَسَلَ مِنَ الماءِ الَّذى قَدِ اغتُسِلَ فیهِ فَاَصابَهُ الجُذامُ فَلا یلومَنَّ اِلاّ نَفسَهُ هر کس با آبی خود را شست‌وشو دهد که پیشتر در آن خود را شسته‌اند و به جذام مبتلا شود، کسی را جز خود سرزنش نکند. (کافی، ج 6، ص 503، ح 38) بیایید بحث را بازتر کنیم. خانه‌تکانی اساس بهداشت خانواده را تضمین می‌کند. به عنوان مثال بسیاری از بیماری‌ها از طریق غذا به انسان منتقل می‌شود. از این رو شست‌وشوی میوه‌ها مورد تاکید است تا از بیماری در امان مانیم. امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر میوه‌ای سمی دارد، هرگاه میوه به دست‌تان رسید، آن را با آب بشویید یا در آب فرو برید.» با توجه به این مسأله می‌توان گفت نظافت کامل همه ظروف هم اهمیت دارد که در خانه‌تکانی مد نظر قرار می‌گیرد. 

یک نگاهی هم به رسوم ایرانیان بیندازیم بد نیست.
یکی از جالب‌ترین آدابی که در گذشته بین اغلب شهرهای ایران مرسوم بود، آیین فرش‌تکانی بود. قبل از این‌که فرش‌ها را بشویند، با زدن چوب به آن، خاک فرش را خوب می‌گرفتند، سپس فرش‌ها را با آب می‌شستند. اگر خوب خاک‌گیری نمی‌شد، رنگ‌های فرش با هم درمی‌آمیخت. حتی در برخی شهرها از جمله تبریز و اطراف آن، معتقد بودند اگر یک فرش را شش یا هفت‌بار خاک‌گیری نکنید و بشویید، به صدا می‌افتد، یعنی وقتی این فرش‌ها را تا کنیم یا به‌صورت لوله جمع کنیم، صدا می‌دهد. اگر خاک گیری اتفاق نیفتد به مرور فرش‌ها پوسیده می‌شود. 

مهم‌ترین پیام خانه‌تکانی چیست؟
مهم‌ترین پیام خانه‌تکانی بعد از بهداشت عمومی و فردی ایجاد اتحاد و همبستگی بین خانواده‌ها، دوستان و آشنایان در محله‌ها، روستاها و شهرها و حتی کشورهای همجوار است. در این ایام، تمام اهل خانواده با یکدیگر متحد و به خانه‌تکانی مشغول می‌شوند. همچنین همسایگان و دوستان همگی به تمیز کردن کوچه‌ها و جوی‌ها می‌پردازند. در روستاها همه با اتحاد و همدلی به لایروبی قنات، چشمه‌ها، نهرها و کاریزها می‌پرداختند و در نهرها عطر و گلاب می‌پاشیدند که به آن نوروز رودها می‌گفتند. در زمانی مشخص در تمام شهرها و حتی کشورهای همجوار قبل از نوروز همه با هم متحد می‌شدند و برای جشن نوروز به پاکسازی که جنبه مردمی و خودجوش دارد، می‌پرداختند. پس خانه‌تکانی یک اتحاد ملی و رسم قدیمی است و هنوز هم مانند گذشته، در سراسر ایران میان مردم معمول است. 

منبع: ضمیمه چاردیواری روزنامه جام‌جم