مردم‌شناسی از دل داده‌ها
مرکز تحقیقات صداوسیما را می‌توان قلب تپنده این رسانه دانست؛ چرا که کار رصد همه آثاری را که از صداوسیما پخش می‌شود، برعهده دارد؛ چه در حوزه برنامه‌سازی و چه در حوزه فیلم و سریال. حتی در ایام مهمی چون انتخابات هم به یاری نهادهای دیگر نظام و تصمیم‌گیرندگان ارشد کشور می‌آید.
فعالیت‌های مرکز تحقیقات صداوسیما از سال ۱۳۴۰آغازشد که مأموریت اصلی‌اش ازهمان سال تابه امروز مطالعه،پژوهش و سنجش افکار و برنامه‌ها در زمینه‌های مورد نیاز صداوسیما با استفاده از روشهای علمی به‌منظور سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، نظارت و ارتقای کیفی برنامه‌های رادیو و تلویزیون درچهارچوب اصول و سیاست‌های سازمان صداوسیما و هماهنگی، ارزیابی و سازماندهی پژوهش‌های سازمان براساس نظام جامع تحقیقات است.درکنار این وظایف، تاثیرسنجی نیز به وظایف این مرکز افزوده شده که در دوره تحولی جدید صداوسیما این اتفاق مهمی محسوب می‌شود.به همین بهانه جام‌جم گزارش میدانی از این مرکز تهیه کرده وبامحسن شاکری‌نژاد، رئیس مرکز تحقیقات و رضا امیراحمدی، مدیرکل پشتیبانی و هماهنگی پژوهش و همچنین یکی از پرسشگران این مرکز گفت‌و‌گویی داشته که در ادامه بخوانید:
پرسشگران مشغول کارند
مرکز تحقیقات صداوسیما در طبقه دوم ساختمان اداری جام‌جم قرار دارد. در این بخش اتاق‌های بسیاری در طول راهروهای طولانی قرار دارد که در هر‌کدام از آنها عده‌ای مشغول به کار هستند. مثلا اتاق رئیس مرکز، مدیر روش‌شناسی، روابط‌عمومی، کارشناس برنامه و بودجه، کارشناسان نظارت و ارزیابی، کارشناسان روابط‌عمومی و...
اما بخش جالب این مجموعه در طبقه اول است که عنوان سامانه نظرسنجی تلفنی را دارد که همکاران این بخش با شعار «پیشرو در پژوهش، معتبر در سنجش» مشغول کار هستند. بد نیست بدانید که اولین سامانه برخط نظرسنجی کشور در این مکان قرار دارد که در کنارش کتابخانه‌ای است که آرشیو این مرکز یعنی مجموعه پژوهش‌ها و نظرسنجی‌ها در حوزه ارتباطات و رسانه از سال ۱۳۵۳ تا به امروز در آنجا جمع‌آوری شده که شامل ۶۷۸۲ گزارش، ۵۳۶ مونوگرافی از سال ۱۳۵۰ و ۱۰۱۳ گزارش از کل کشور است. جالب‌تر این‌که برخی از این گزارش‌ها در همان سال‌ها به‌صورت دستی تنظیم و نوشته شده که دیدن آن حال و هوای جالبی دارد؛ این‌که در سال‌های دوری که خبری از اینترنت و تلفن نبود، پرسشگرانی که شاید هیچ‌کدام‌شان الان در میان ما نباشند، با چه عشق و علاقه‌ای این کار را انجام می‌دادند. اما در سامانه نظرسنجی تلفنی که در کنار کتابخانه قرار دارد، پرسشگران کنار هم نشسته و با سرعت و ریتم خاصی در حال کارهستند. مدام گوشی به دست درحال نظرسنجی ازمردم هستند.به همین دلیل سروصداوهمهمه عجیبی سالن را فرا گرفته است. به همین دلیل آنجا را خیلی زود ترک کرده و به بخش‌های دیگر این مرکز سر می‌زنیم. ناگفته نماند که سامانه تلفنی تنها بخشی از سامانه نظرسنجی برخط مرکز تحقیقات است و این مرکز سامانه نظرسنجی تبلتی (سبز) را نیز به‌عنوان اولین مرکز افکارسنجی در سال ۱۳۹۷ راه‌اندازی کرده است و پرسشگران علاوه بر نظرسنجی تلفنی، به‌صورت میدانی نیز در سطح شهرها، مرکز استان‌ها و روستاهای کشور اقدام به نظرسنجی میدانی از طریق تبلت می‌کنند.
درصد خطای نظرسنجی‌ها
محسن شاکری‌نژاد چند سالی است که ریاست مرکز تحقیقات صداوسیما را برعهده دارد. وی در طول این سال‌ها تحولات بسیاری در این مرکز ایجاد کرده که درپاسخ به این سؤال که درصد خطای نظرسنجی‌های این مرکز چقدراست،به جام‌جم می‌گوید: همه نظرسنجی‌ها در دنیا بین ۳ تا ۵ درصد خطای قابل قبول دارند، اما درموارد حساس میزان خطا طبیعتا بالاتر می‌رود ولی برخی از مسائل حساسیتی ندارد. مثل سنجش میزان مخاطب برنامه‌ها که درصد خطای بسیار پایینی دارد. چون مردم راحت‌تر پاسخ می‌دهند.اما در مورد مسائل سیاسی پیچیدگی کار بیشتر می‌شود.
جامعه ایران خودسانسوری دارد
از آنجایی که فرهنگ‌ها در دنیا متفاوت است، نتایج آماری ممکن است در جامعه آمریکا نسبت به ایران متفاوت باشد. شاکری‌نژاد در این خصوص بیان می‌کند: آنجا یک جامعه دو‌قطبی به لحاظ سیاسی است و این‌که طرفدار حزب دموکرات یا جمهوریخواه باشید خیلی روی شرایط زندگی و کاری شما تاثیر ندارد. چون دو گرایش فکری است. مثال دیگری می‌زنم؛ مثلا در کشور ترکیه وقتی از کسی سؤال کنید نماز می‌خوانید یا نه؟ خیلی راحت به این سؤال پاسخ می‌دهند اما در جامعه ایرانی به لحاظ تاریخی بعد از حمله مغول، به نوعی دچار یک خودسانسوری شدیم و این مسأله تا به امروز ادامه پیدا کرده است. مثلا در جامعه ایرانی از مردم نباید درباره میزان درآمدشان پرسید. چون واقعیت را به شما نمی‌گویند. همچنین درباره مسائل دینداری. لذا در این موارد باید از طریق سوالات جانبی پاسخ‌ها را دریافت کرد. البته روش اجرا هم می‌تواند روی این مسأله تاثیرگذار باشد. تجربه ما نشان می‌دهد که در موارد حساس، نظرسنجی‌های تلفنی خطای بیشتری دارد. چون وقتی با تلفن ثابت کسی تماس گرفته می‌شود، به‌دلیل یکسری کلاهبرداری‌ها و تقلب‌ها که در فضای مجازی هست، سریع قطع می‌کند. بنابراین نرخ مشارکت ما در این زمینه پایین می‌آید.
وی با ذکر مثالی در این‌باره توضیح می‌دهد: مثلا در بحث انتخابات وقتی با فردی تماس گرفته و از او پرسیده می‌شود که در انتخابات شرکت می‌کنید یا نه، او ممکن است احساس کند اگر پاسخ منفی بدهد پاسخش تبعاتی برایش داشته باشد، لذا پاسخش مثبت است. بنابراین ما چاره‌ای نداریم جز این‌که با یکسری سوالات، پاسخ‌ها را صحت‌سنجی کنیم و اعتبار پاسخ‌ها را بسنجیم. اما در موارد حساس تاکید ما بر نظرسنجی‌های میدانی است. چون پرسشگران درخیابان‌ها ومیدان‌ها مستقرمی‌شوند وچون باعابرانی صحبت می‌کنند که هیچ نام ونشانی ازآنها ندارند،آنها خیلی راحت‌تروبدون خودسانسوری پاسخ می‌دهند.به همین دلیل می‌توان گفت،در افکارسنجی‌های حساس، گزارش‌های میدانی دقیق‌تر هستند. شاکری‌نژاد درباره نظرسنجی انتخابات بیان می‌کند: در این سری از انتخابات تمام مراکز افکارسنجی خطای برآوردشان بالا بود که علت این امر می‌تواند بالابودن میزان مرددها در انتخابات باشد.
همکاری با نهادهای دولتی و امنیتی
وی در پاسخ به این سؤال که در کنار این‌که نتیجه نظرسنجی‌ها و تحقیقات این مرکز که در اختیار مدیران و برنامه‌سازان صداوسیما قرار می‌گیرد، با کدام نهادها هم در ارتباط هستند و همکاری می‌کنند هم بیان می‌کند: ما در این دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری به ستاد انتخاباتی نامزدها هم در این زمینه اطلاعات می‌دادیم. همچنین این اطلاعات را در اختیار برخی نهادهای سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر مثل شورای نگهبان و وزارت کشور و نهادهای امنیتی هم قرار می‌دهیم.
اشکال مختلف نظرسنجی‌ها
نظرسنجی‌ها معمولا به چند صورت انجام می‌شوند که رئیس مرکز تحقیقات، درباره این‌که چقدر از شیوه‌ها و متدهای روز دنیا در این مسأله استفاده می‌کنند و به‌روز هستند هم می‌گوید: در دنیا سه روش و سبک برای نظرسنجی وجود دارد که یکی از شیوه‌های معمول نظرسنجی در دنیا تلفنی است. مثلا گالوپ به‌عنوان موسسه معتبر نظرسنجی در آمریکا از این روش تلفنی استفاده می‌کند. ما هم از این شیوه استفاده می‌کنیم. اما آنچه که در این شیوه از نظرسنجی مهم است رعایت چند اصل است. یکی انتخاب نمونه تصادفی است. یعنی نمونه تصادفی به‌گونه ای انتخاب شود که تمام آحاد مردم امکان انتخاب در این نمونه را داشته باشند. مثلا این‌که نباید همه نمونه‌ها از تهران باشد یا فقط از یک نقطه تهران نظرسنجی نکنیم. چون نمی‌تواند نمونه و معرفی برای جامعه ایران باشد. بنابراین همه باید به نوعی امکان حضور در این نمونه را داشته باشند. نکته بعد این‌که نمونه باید مکفی باشد. مثلا بر اساس فرمول کوکران در یک جامعه‌ای باید ۴۰۰ نمونه داشته باشیم. یعنی ما باید در تهران ۴۰۰ نمونه بگیریم تا بعد بتوانیم آن را به همه جامعه تعمیم بدهیم.
وی در توضیح این مسأله ادامه می‌دهد: اگر گالوپ در جامعه بالای ۳۰۰ میلیونی آمریکا بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ نمونه می‌گیرد، ما از جامعه ایران ۱۰۰۰ نمونه می‌گیریم. تماس‌های تلفنی عمدتا به صورت تصادفی انجام می‌شود؛ بنابراین ممکن است حتی مهاجرینی که در کشور سکونت دارند هم در این نمونه‌ها شرکت کنند. شاکری‌نژاد درباره مزایای نظرسنجی تلفنی عنوان می‌کند: یکی از ویژگی‌های شیوه تلفنی این است که خیلی سریع انجام می‌شود، یعنی ما در طول یک روز می‌توانیم نظرسنجی از کل کشور را انجام بدهیم. اما این در حالی است که نظرسنجی‌های میدانی زمانبر است. نکته بعد بحث هزینه است که روش تلفنی هزینه کمتری نسبت به میدانی دارد. نکته مهم دیگر این‌که وقتی می‌خواهیم از این روش استفاده کنیم، به دلیل این‌که نمونه‌ها به صورت تصادفی انتخاب می‌شوند ممکن است نمونه‌ها متعلق به شهر یا حتی روستا باشد.
از امکانات روز دنیا استفاده می‌کنیم
رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما در بخش دیگری از این گفت‌و‌گودرباره نظرسنجی اینترنتی که بعدازتلفنی و میدانی سومین شیوه کار این مرکز است هم توضیح می‌دهد: دراین شیوه ازکارتصادفی بودن نمونه‌هارعایت نمی‌شود.چون ممکن است همه مردم ایران امکان حضور دراین شیوه از نظرسنجی را نداشته باشند، لذا خیلی مورد تاکید نیست.شیوه دیگری که امروز در دنیا مرسوم است و استفاده می‌شود،تحلیل داده‌هاست.یعنی یکسری برآوردها درداده‌کاوی برمبنای اطلاعاتی که درفضای مجازی تبادل می‌شودهم اتفاق می‌افتد؛ بنابراین می‌توانم بگویم ما از همه شیوه‌های مرسومی که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد،بهره می‌بریم وازاین نظر به روز هستیم.
سفارشی کار نمی‌کنیم
رئیس مرکز تحقیقات در پاسخ به این سؤال که کدام نهادها سفارش‌دهنده به این مرکز هستند هم می‌گویند: هیچ نهادی به ما سفارش نمی‌دهد. ما بسته به ماموریتی که در این حوزه‌ها داریم با نهادها همکاری می‌کنیم. مثلا در بحث انتخابات با ستادها، وزارت کشور و شورای نگهبان و گاهی هم بسته به ماموریتی که داریم نظرسنجی‌ها در اختیار مجلس و دولت قرار می‌گیرد، البته ممکن است نهادی مثل وزارت نیرو و قوه قضاییه و... از ما بخواهند داده‌هایی در زمینه فعالیت‌شان در ایران ارائه دهیم که این امر مستقلا مورد بررسی علمی قرار می‌گیرد و برای آن تولید داده می‌شود.
تاثیر نظرسنجی بر تصمیم‌سازی
وی درباره اثرسنجی برنامه‌های صداوسیما هم توضیح می‌دهد: از آنجا که این کار بسیار زمانبر و پیچیده است، بنابراین روی برنامه‌های شاخص انجام می‌دهیم. یعنی با توافق معاونت سیما یکسری برنامه‌های خاص انتخاب می‌شوند و روی آن کار می‌کنیم. حتی قبل از این‌که آن برنامه یا آن سریال روی آنتن برود، ما این کار را انجام می‌دهیم. ولی معمولا اثرسنجی کار بسیار سخت و زمانبر و پیچیده است. این‌که چقدر برنامه‌سازها و مدیران شبکه‌ها از داده‌های این مرکز استقبال می‌کنند را شاکری‌نژاد این‌گونه پاسخ می‌دهد: مدیران و برنامه‌سازان خیلی مشتاق داده‌های مرکز تحقیقات هستند. مثلا این اواخر برای سریال «نون‌خ» که نظرسنجی و اثرسنجی انجام دادیم، تمام عوامل و مدیران شبکه خیلی مشتاق بودند بدانند نقاط ضعف و قوت کارشان کجا بوده است.
شاخص‌های کیفیت‌سنجی آثار
وی درباره شاخصه‌های کیفیت آثار هم که مورد ارزیابی قرارمی‌گیرد،می‌گوید: در مورد برنامه‌های روتین، میزان مخاطب و رضایت مخاطب را می‌سنجیم، اما برای برنامه‌های شاخص کارنامه تعریف می‌کنیم. به این معنا که در کنار میزان مخاطب و رضایت مخاطب عام، مخاطب خاص را هم می‌سنجیم، یعنی سراغ کسانی می‌رویم که در تولیدات تلویزیونی حرفهای هستند یا تحصیلات عالیه دارند و به نوعی طبقه خاص جامعه هستند. بنابراین یک نگاه کارشناسی راهم درکنار نگاه عامه مردم می‌سنجیم.ضمن این‌که به بودجه‌ای که برای این کار در نظر گرفته شده هم توجه می‌کنیم،همچنین به زمان و کنداکتور پخش و این‌که از کدام شبکه پخش شده هم در نظرسنجی‌هایمان توجه داریم. از این رو براساس شاخص‌هایی که مورد نظر قرار می‌دهیم به کارنامه‌ای ۳۶۰ درجه‌ای می‌رسیم.
شاکری‌نژاد در پاسخ به این سؤال که آیا شبکه‌های استانی و برون‌مرزی هم در این نظرسنجی‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد یا نه هم بیان می‌کند: ما در مورد شبکه‌های استانی یک سنجش فصلی داریم. در مورد شبکه‌های برون‌مرزی در ایام خاص مثل راهپیمایی اربعین از مخاطبان خارجی نظرسنجی می‌کنیم. یا ایرانیان مقیم خارج که به ایران می‌آیند، پرسشگر ما به فرودگاه اعزام می‌شود و کار نظرسنجی را انجام می‌دهد اما خب این نمونه به اصطلاح نمونه در دسترس بوده و در مقیاس با نمونه تصادفی از دقت کمتری برخوردار است. محققان بسیاری با این مرکز همکاری می‌کنند که وی در پاسخ به این سؤال که چقدر این محققان به علم روز دنیا و آخرین نرم‌افزار‌های تحقیقاتی آشنا هستند، می‌گوید: ما در پژوهش‌های کیفی‌مان با اساتید دانشگاه در حوزه‌های مختلف روان‌شناسی و جامعه‌شناسی کار می‌کنیم؛ یعنی حوزه‌هایی که معمولا در آنها کار پژوهشی انجام می‌دهیم. بخشی هم که توسط پژوهشگران داخل مرکز انجام می‌دهیم.
مردم در حوزه سیاسی کمتر نظر می‌دهند
رضا امیراحمدی، مدیرکل پشتیبانی و هماهنگی پژوهش مرکز تحقیقات صداوسیما درباره فعالیت‌های این بخش در گفت‌و‌گو با جام‌جم به نکات مهمی اشاره کرده و در این‌باره می‌گوید: این بخش دو وظیفه عمده دارد که یکی بحث پژوهش‌ها و نظرسنجی‌های واحدهای پژوهش مراکز استان‌هاست که ما ستاد آنها محسوب می‌شویم. یکی هم بحث نظرسنجی‌های خارج از کشور و رصد پیمایش‌هایی است که مؤسسات معتبر خارج از کشور مثل گالوپ، مریلند یا سی‌ان‌ان و...انجام می‌دهند.اصلی‌ترین کارما دراین بخش، اجرای نظرسنجی‌ها در سطح کشور است که به‌واسطه نظرسنجی‌ها، دو واحد مستقل داریم؛ یکی مدیریت پژوهش استان‌ها و دیگری مدیریت آمار پرسشگری تهران. وظیفه واحد پرسشگری تهران اجرای نظرسنجی درسطح استان تهران است که به‌صورت تلفنی و میدانی انجام می‌دهد که بین ۶۰ تا ۸۰ نفر پرسشگر وکنترل‌گر در این بخش داریم در ایام مهمی چون انتخابات کار هر روزشان این مسأله است. اما در ماه‌های رمضان یا محرم اجرای نظرسنجی‌ها کمتر می‌شود؛ ضمن آن‌که از سامانه تلفنی مستقر در واحد پرسشگری تهران نمونه‌های ملی از جغرافیای کل کشور (تلفن‌های ثابت و همراه کل کشور) را نیز انجام می‌دهیم.
انجام پژوهش‌های کمی با طراحی پرسشنامه
امیراحمدی می‌افزاید: در این مرکز دو اداره کل وجود دارد که وظیفه‌شان انجام پژوهش‌های کمی با طراحی پرسشنامه و سنجش است. یکی اداره کل افکارسنجی که چند گروه علمی در زیرمجموعه‌شان قرار دارد که حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و... را شامل می‌شود. آنها طراحی پرسشنامه می‌کنند و بحث اجرا و جمع‌آوری اطلاعات را ما انجام می‌دهیم. در مراکز استان‌ها هم ما واحد پژوهش داریم. از آنجا که ۳۳ صداوسیمای استانی داریم که ما به ازای آن ۳۳ واحد پژوهش داریم؛ البته کیش و آبادان به‌دلیل نوع ساختارشان بخش محسوب می‌شوند. در هر‌کدام از آنها یک مدیر پژوهش و یک مسئول اجرای طرح‌های نظرسنجی و چند نفر پژوهشگر داریم. بسته به جمعیت آن استان بین ۱۵ نفر تا ۴۰ نفر پرسشگر و کنترل‌گر داریم. یعنی استان‌های کوچک‌تر پرسشگر کمتری نسبت به استان‌های پرجمعیت تر دارند. وی در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو ادامه می‌دهد: پرسشنامه‌ها که در ادارات کل افکارسنجی و سنجش مخاطب طراحی می‌شود، برای ما می‌فرستند که ابتدا قبل از ارسال در شورای علمی بررسی و تصویب شده است و تعیین می‌شود که بر چه سبک و سیاقی و چه نمونه‌ای انجام شود. اگر قرار باشد تلفنی انجام شود که بیشتر پرسشنامه‌های حوزه سنجش مخاطبان است که درباره برنامه‌های صداوسیماست؛ مثلا در مورد سریال‌های طولانی مثل «رخنه» که دو بار در پرسشنامه‌ها راجع به میزان مخاطب و رضایتمندی از مردم سؤال پرسیدیم. یک سری سریال‌های کوتاه را فقط یک بار نظرسنجی می‌کنیم. بستگی به درخواست شبکه‌های معاونت سیما یا صدا دارد که برنامه‌های شاخص‌شان را انتخاب و به ما اعلام می‌کنند و ما هم در آن پرسشنامه به صورت تلفنی نظرسنجی می‌کنیم. نمونه‌های تلفنی ما معمولا بین ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ نفر است که کاملا تصادفی شماره تلفن آنها انتخاب می‌شود. یعنی همین تعداد هم می‌تواند معرف کل جامعه باشد.
لزوم تبیین فرهنگ آماری
به‌تازگی میزگردی درباره شیوه‌های افکارسنجی برگزار شد که علیرضا خوشگویان، مدیر روش‌شناسی مرکز تحقیقات صداوسیما در این جمع درباره این‌که چه پیشنهادهایی برای ارتقای شیوه نظرسنجی دارد نکات مهمی را بیان کرد. بخش‌هایی از اظهارات وی عبارت است از:
یک ایراد ما برای خودارزیابی و بهبود کار با وزارت کشور است که آمار دقیق و جزئی از شهرها و روستاها در رابطه با انتخابات دارد، اما این آمار را در اختیار مراکز ما ما قرار نمی‌دهد تا بتوانند کارشان را ارزیابی کنند که در سطح شهر یا روستا کارشان چطور بوده است.این آمار را به‌صورت سیستماتیک حتی محرمانه صداوسیما به‌عنوان یک نهاد حاکمیتی نمی‌تواند بگیرد. اگر ما آن آمار را داشته باشیم، می‌توانیم در وزن‌دهی و بهبود روند آتی بهتر عمل کنیم. امسال فکر می‌کنم اولین سالی بود که اکثر مراکز برای وزن‌دهی از نتایج انتخابات ۱۴۰۲ مجلس استفاده کردند. اطلاعات جزئی‌تر به تخمین‌های دقیق‌تری می‌انجامد. دوم این‌که ما مراکز نظرسنجی، خودمان در ارتباط با خودمان بسته‌ایم و گاهی با یکدیگر رقابت داریم؛ اما دانش بومی ایرانی در این زمینه از تعامل ما پدید می‌آید. من تجربه خود را در ۲۰ سال دارم و بقیه هم به همین صورت. در میدان تجربه کسب کرده‌ایم، اما اتفاقی که باید بینمراکز پیش بیاید این است که باید میان آنها همکاری باشد. این کار دانشگاه نیست، چون نیرو و داده ما را ندارد.من با عمومی‌شدن نتایج پیمایش‌ها موافقم. پیمایش یکی از پرهزینه‌ترین کارهاست و اگر انحصار در این مورد صورت بگیرد، فایده‌ای نخواهد داشت. گاهی صدهامیلیون تومان هزینه می‌شود و نهایتا گزارش ۱۰صفحه‌ای در اختیار افراد محدودی می‌ماند، اما پژوهشگران اجتماعی می‌توانند به‌خوبی از داده‌ها استفاده کنند.در جاهایی توسعه و افزایش مراکز نظرسنجی ضروری است. وقتی از مرکز پژوهش‌های مجلس با من تماس گرفتند و گفتند قرار است مرکز نظرسنجی راه بیندازند، ذوق‌زده شدم و گفتم مجلس که برای مردم قانون می‌گذارد، باید زودتر از این مرکز افکارسنجی راه‌می‌انداخت و جایی نیست که کارش را به بیرون محول کند. شاید لازم است برخی داده‌ها محرمانه باشد و باید زیر چتر خود به گردآوری آن بپردازند. به‌همین‌دلیل من معتقد نیستم راه توسعه را ببندیم و باید برای برخی مراکز مهم باز باشد، ولی نه به‌صورت بی‌حساب‌و‌کتاب.موضوع دیگر فرهنگ آماری است که هم باید در بین مردم آن را دنبال کرد، هم در بین مسئولان. مردم از این نظر که با موسسات همکاری کنند و فکر نکنند پژوهشگران نظرسنجی برای تفتیش عقاید آمده‌اند و جنبه دیگر فرهنگ آماری مسئولان هستند که ما از این ناحیه بیشتر رنج می‌بریم. این هم از دو جنبه مهم است: هم بلد باشند از داده‌ها و نتایج حاصل از پیمایش‌ها استفاده کنند واگر بلدباشند، ازما هم حمایت می‌کنند.مثلا قسمت اعظم وقت نظرسنجی تلفنی برای شماره‌های پوچ تلف می‌شود. ما کشمکش زیادی با مخابرات برای گرفتن بانک تلفن داشتیم تا هزینه بیت‌المال کم شود. یا در اجرای نقشه بلوک‌ها مرکز آمار می‌تواند کمک کند.نکته آخر هم در مورد محرمانگی است. من وقتی خودم را جای مسئولان ارشد می‌گذارم، در جاهایی به آنها حق می‌دهم. مسائلی هست که باید ملاحظات مدیریتی را داشته باشد. البته شاید هم بگوییم آورده انتشار عمومی اطلاعات آن قدر زیاد است که ارزش هزینه هم دارد.
نظرسنجی در خارج از کشور
مدیرکل پشتیبانی و هماهنگی پژوهش مرکز درباره روشهای نظرسنجی هم توضیح می‌دهد: روش کار ما متناسب با جمعیت آن استان است. یعنی زمانی که ۱۰۰۰نمونه تلفنی می‌گیریم، باتوجه به این‌که بیشترین جمعیت را استان تهران دارد، بالطبع بیشترین تعداد نمونه نصیب تهران می‌شود و کمترین نمونه را در شهرهای کوچک‌تر که جمعیت کمتری دارند. همان‌طور که می‌دانید، شماره تلفن‌ها هم کاملا به صورت تصادفی انتخاب می‌شود که به کمک بانک تلفنی که از کل کشور داریم، این روش را انجام می‌دهیم. به خاطر این‌که تلفن ثابت جغرافیا دارد و موبایل این امکان را ندارد، بنابراین اول موبایل‌ها را می‌گیریم تا قسمت استان‌ها مشخص شود و بعد ما‌به‌التفاوت آن استان را تا تکمیل وزن استان از تلفن ثابت استفاده می‌کنیم.وی درباره بخش نظرسنجی خارج از کشور هم عنوان می‌کند: معمولا سالی یک یا دو بار به‌ویژه در ایام اربعین از زائران ایرانی و عراقی نظرسنجی خارج از کشور انجام می‌دهیم. مهم‌ترین کاری که حوزه خارج از کشور ما انجام می‌دهد، ترجمه نظرسنجی‌هایی است که موسسات معتبر خارجی انجام می‌دهند که در این بخش از کار سه اولویت داریم. ایران، خاورمیانه و جهان اسلام. به فرض این‌که گالوپ وقتی درباره عملکرد دولت ایران نظرسنجی می‌کند، این مسأله اولویت ما می‌شود. الان هم بحث غزه و رژیم اشغالگر صهیونیستی اولویت ماست. منحصر به آمریکا و موسسات آمریکایی نیست. هر موسسه‌ای که نظرسنجی معتبری انجام دهد که در این اولویت‌ها بگنجد، ما ترجمه می‌کنیم. چه بسا موسساتی که در فلسطین اشغالی این کار را انجام می‌دهند و اخیرا از مردم یهودی و عرب‌تبارشان راجع به مناقشه غزه سؤال کرده بودند. یا موسسات عربی که در قطر مستقر هستند. ترجمه و تحلیل آنها به عهده مرکز ماست. امیراحمدی در پاسخ به این سؤال که مردم چقدر با پرسشگران همکاری می‌کنند هم می‌گوید: بستگی به موضوع دارد. یک سری موضوعاتی که درباره برنامه‌های صداوسیما باشد، برای مردم قابل درک است که ما با آنها تماس می‌گیریم و درباره میزان مخاطب و رضایت آنها سؤال می‌پرسیم اما درباره موضوعات مذهبی یا سیاسی مثل انتخابات همکاری کمتر است. در حوزه میدانی هم عدم همکاری وجود دارد اما نسبت به نظرسنجی‌های تلفنی میزان همکاری بیشتر است.
خاطرات ۲۱ سال پرسشگری
فریده کریمی یکی از پرسشگرانی که سال‌هاست در این مرکز فعالیت می‌کند و تجربیات و خاطرات بسیاری در این زمینه دارد. از زمانی که به عنوان پرسشگر میدانی به در منازل رجوع می‌کرد و رو در رو با مردم صحبت می‌کرد و ارتباط می‌گرفت تا امروز که پشت میز می‌نشیند و به وسیله تلفن پرسشنامه‌هایش را پر می‌کند. این پرسشگر در گفت‌و‌گو با جام‌جم دراین‌خصوص بیان می‌کند: من حدود ۲۱ سال است که به عنوان پرسشگر در این مرکز فعالیت می‌کنم. البته در این سال‌ها پیشرفت‌ها و تغییرات بسیاری را پشت‌سر گذاشتیم، اما سختی‌هایی را نیز به همراه داشته است. مثلا این‌که روزهای اولی که ما تازه وارد این مرکز شدیم، در زمان انتخابات به صورت داوطلبانه کار میدانی هم انجام می‌دادیم. حتی درباره برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما هم به درب منازل مراجعه می‌کردیم اما به دلیل شرایطی که در جامعه وجود دارد، این اواخر بیشتر به صورت تلفنی برخی موضوعات را انجام می‌دهیم.وی ادامه می‌دهد: مثلا در ایام انتخابات ما روزی ۱۲۰۰ تماس تلفنی تصادفی داشتیم. این پرسشگر درباره ساعت کاری و تعداد تماس‌هایی که در روز می‌گیرد هم توضیح می‌دهد: ما هر روز به‌طور متوسط ۸ تا ۱۰ساعت مشغول به کار و در خدمت مردم هستیم اما شرایط خاصی مثل انتخابات را تا ساعت ۲۰ شب هم می‌ماندیم. چون شرایط اضطراری و فوری بود. درباره تماس‌ها هم باید بگویم بستگی به همکاری مردم دارد. اما اغلب بین ۲۰ تا ۴۰ تماس در روز داریم که به نتیجه می‌رسد.وگرنه ممکن است در دسترس نباشد یا ارتباط قطع شود یا کسی حوصله پاسخ‌دادن به سوالات ما را نداشته باشد. وی درباره اتفاقات و خاطرات این کار می‌گوید: اتفاقات بامزه و جالب هم در این کار داریم. البته به‌دلیل برخی مزاحمت‌هایی که در فضای مجازی وجود دارد، عده‌ای به تصور این‌که ما هم مزاحمت تلفنی ایجاد می‌کنیم یا کلاهبردار هستیم، تلفن را قطع می‌کنند. بااین‌حال می‌توانم بگویم مردم بسیار خوبی داریم. چون با وجود این‌که ما را نمی‌بینند، اما بازهم پاسخگوی سوالات ما هستند و همکاری می‌کنند.
پرسشگران مشغول کارند
مرکز تحقیقات صداوسیما در طبقه دوم ساختمان اداری جام‌جم قرار دارد. در این بخش اتاق‌های بسیاری در طول راهروهای طولانی قرار دارد که در هر‌کدام از آنها عده‌ای مشغول به کار هستند. مثلا اتاق رئیس مرکز، مدیر روش‌شناسی، روابط‌عمومی، کارشناس برنامه و بودجه، کارشناسان نظارت و ارزیابی، کارشناسان روابط‌عمومی و...
اما بخش جالب این مجموعه در طبقه اول است که عنوان سامانه نظرسنجی تلفنی را دارد که همکاران این بخش با شعار «پیشرو در پژوهش، معتبر در سنجش» مشغول کار هستند. بد نیست بدانید که اولین سامانه برخط نظرسنجی کشور در این مکان قرار دارد که در کنارش کتابخانه‌ای است که آرشیو این مرکز یعنی مجموعه پژوهش‌ها و نظرسنجی‌ها در حوزه ارتباطات و رسانه از سال ۱۳۵۳ تا به امروز در آنجا جمع‌آوری شده که شامل ۶۷۸۲ گزارش، ۵۳۶ مونوگرافی از سال ۱۳۵۰ و ۱۰۱۳ گزارش از کل کشور است. جالب‌تر این‌که برخی از این گزارش‌ها در همان سال‌ها به‌صورت دستی تنظیم و نوشته شده که دیدن آن حال و هوای جالبی دارد؛ این‌که در سال‌های دوری که خبری از اینترنت و تلفن نبود، پرسشگرانی که شاید هیچ‌کدام‌شان الان در میان ما نباشند، با چه عشق و علاقه‌ای این کار را انجام می‌دادند. اما در سامانه نظرسنجی تلفنی که در کنار کتابخانه قرار دارد، پرسشگران کنار هم نشسته و با سرعت و ریتم خاصی در حال کارهستند. مدام گوشی به دست درحال نظرسنجی ازمردم هستند.به همین دلیل سروصداوهمهمه عجیبی سالن را فرا گرفته است. به همین دلیل آنجا را خیلی زود ترک کرده و به بخش‌های دیگر این مرکز سر می‌زنیم. ناگفته نماند که سامانه تلفنی تنها بخشی از سامانه نظرسنجی برخط مرکز تحقیقات است و این مرکز سامانه نظرسنجی تبلتی (سبز) را نیز به‌عنوان اولین مرکز افکارسنجی در سال ۱۳۹۷ راه‌اندازی کرده است و پرسشگران علاوه بر نظرسنجی تلفنی، به‌صورت میدانی نیز در سطح شهرها، مرکز استان‌ها و روستاهای کشور اقدام به نظرسنجی میدانی از طریق تبلت می‌کنند.
درصد خطای نظرسنجی‌ها
محسن شاکری‌نژاد چند سالی است که ریاست مرکز تحقیقات صداوسیما را برعهده دارد. وی در طول این سال‌ها تحولات بسیاری در این مرکز ایجاد کرده که درپاسخ به این سؤال که درصد خطای نظرسنجی‌های این مرکز چقدراست،به جام‌جم می‌گوید: همه نظرسنجی‌ها در دنیا بین ۳ تا ۵ درصد خطای قابل قبول دارند، اما درموارد حساس میزان خطا طبیعتا بالاتر می‌رود ولی برخی از مسائل حساسیتی ندارد. مثل سنجش میزان مخاطب برنامه‌ها که درصد خطای بسیار پایینی دارد. چون مردم راحت‌تر پاسخ می‌دهند.اما در مورد مسائل سیاسی پیچیدگی کار بیشتر می‌شود.
جامعه ایران خودسانسوری دارد
از آنجایی که فرهنگ‌ها در دنیا متفاوت است، نتایج آماری ممکن است در جامعه آمریکا نسبت به ایران متفاوت باشد. شاکری‌نژاد در این خصوص بیان می‌کند: آنجا یک جامعه دو‌قطبی به لحاظ سیاسی است و این‌که طرفدار حزب دموکرات یا جمهوریخواه باشید خیلی روی شرایط زندگی و کاری شما تاثیر ندارد. چون دو گرایش فکری است. مثال دیگری می‌زنم؛ مثلا در کشور ترکیه وقتی از کسی سؤال کنید نماز می‌خوانید یا نه؟ خیلی راحت به این سؤال پاسخ می‌دهند اما در جامعه ایرانی به لحاظ تاریخی بعد از حمله مغول، به نوعی دچار یک خودسانسوری شدیم و این مسأله تا به امروز ادامه پیدا کرده است. مثلا در جامعه ایرانی از مردم نباید درباره میزان درآمدشان پرسید. چون واقعیت را به شما نمی‌گویند. همچنین درباره مسائل دینداری. لذا در این موارد باید از طریق سوالات جانبی پاسخ‌ها را دریافت کرد. البته روش اجرا هم می‌تواند روی این مسأله تاثیرگذار باشد. تجربه ما نشان می‌دهد که در موارد حساس، نظرسنجی‌های تلفنی خطای بیشتری دارد. چون وقتی با تلفن ثابت کسی تماس گرفته می‌شود، به‌دلیل یکسری کلاهبرداری‌ها و تقلب‌ها که در فضای مجازی هست، سریع قطع می‌کند. بنابراین نرخ مشارکت ما در این زمینه پایین می‌آید.
وی با ذکر مثالی در این‌باره توضیح می‌دهد: مثلا در بحث انتخابات وقتی با فردی تماس گرفته و از او پرسیده می‌شود که در انتخابات شرکت می‌کنید یا نه، او ممکن است احساس کند اگر پاسخ منفی بدهد پاسخش تبعاتی برایش داشته باشد، لذا پاسخش مثبت است. بنابراین ما چاره‌ای نداریم جز این‌که با یکسری سوالات، پاسخ‌ها را صحت‌سنجی کنیم و اعتبار پاسخ‌ها را بسنجیم. اما در موارد حساس تاکید ما بر نظرسنجی‌های میدانی است. چون پرسشگران درخیابان‌ها ومیدان‌ها مستقرمی‌شوند وچون باعابرانی صحبت می‌کنند که هیچ نام ونشانی ازآنها ندارند،آنها خیلی راحت‌تروبدون خودسانسوری پاسخ می‌دهند.به همین دلیل می‌توان گفت،در افکارسنجی‌های حساس، گزارش‌های میدانی دقیق‌تر هستند. شاکری‌نژاد درباره نظرسنجی انتخابات بیان می‌کند: در این سری از انتخابات تمام مراکز افکارسنجی خطای برآوردشان بالا بود که علت این امر می‌تواند بالابودن میزان مرددها در انتخابات باشد.
همکاری با نهادهای دولتی و امنیتی
وی در پاسخ به این سؤال که در کنار این‌که نتیجه نظرسنجی‌ها و تحقیقات این مرکز که در اختیار مدیران و برنامه‌سازان صداوسیما قرار می‌گیرد، با کدام نهادها هم در ارتباط هستند و همکاری می‌کنند هم بیان می‌کند: ما در این دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری به ستاد انتخاباتی نامزدها هم در این زمینه اطلاعات می‌دادیم. همچنین این اطلاعات را در اختیار برخی نهادهای سیاست‌گذار و تصمیم‌گیر مثل شورای نگهبان و وزارت کشور و نهادهای امنیتی هم قرار می‌دهیم.
اشکال مختلف نظرسنجی‌ها
نظرسنجی‌ها معمولا به چند صورت انجام می‌شوند که رئیس مرکز تحقیقات، درباره این‌که چقدر از شیوه‌ها و متدهای روز دنیا در این مسأله استفاده می‌کنند و به‌روز هستند هم می‌گوید: در دنیا سه روش و سبک برای نظرسنجی وجود دارد که یکی از شیوه‌های معمول نظرسنجی در دنیا تلفنی است. مثلا گالوپ به‌عنوان موسسه معتبر نظرسنجی در آمریکا از این روش تلفنی استفاده می‌کند. ما هم از این شیوه استفاده می‌کنیم. اما آنچه که در این شیوه از نظرسنجی مهم است رعایت چند اصل است. یکی انتخاب نمونه تصادفی است. یعنی نمونه تصادفی به‌گونه ای انتخاب شود که تمام آحاد مردم امکان انتخاب در این نمونه را داشته باشند. مثلا این‌که نباید همه نمونه‌ها از تهران باشد یا فقط از یک نقطه تهران نظرسنجی نکنیم. چون نمی‌تواند نمونه و معرفی برای جامعه ایران باشد. بنابراین همه باید به نوعی امکان حضور در این نمونه را داشته باشند. نکته بعد این‌که نمونه باید مکفی باشد. مثلا بر اساس فرمول کوکران در یک جامعه‌ای باید ۴۰۰ نمونه داشته باشیم. یعنی ما باید در تهران ۴۰۰ نمونه بگیریم تا بعد بتوانیم آن را به همه جامعه تعمیم بدهیم.
وی در توضیح این مسأله ادامه می‌دهد: اگر گالوپ در جامعه بالای ۳۰۰ میلیونی آمریکا بین ۱۲۰۰ تا ۲۰۰۰ نمونه می‌گیرد، ما از جامعه ایران ۱۰۰۰ نمونه می‌گیریم. تماس‌های تلفنی عمدتا به صورت تصادفی انجام می‌شود؛ بنابراین ممکن است حتی مهاجرینی که در کشور سکونت دارند هم در این نمونه‌ها شرکت کنند. شاکری‌نژاد درباره مزایای نظرسنجی تلفنی عنوان می‌کند: یکی از ویژگی‌های شیوه تلفنی این است که خیلی سریع انجام می‌شود، یعنی ما در طول یک روز می‌توانیم نظرسنجی از کل کشور را انجام بدهیم. اما این در حالی است که نظرسنجی‌های میدانی زمانبر است. نکته بعد بحث هزینه است که روش تلفنی هزینه کمتری نسبت به میدانی دارد. نکته مهم دیگر این‌که وقتی می‌خواهیم از این روش استفاده کنیم، به دلیل این‌که نمونه‌ها به صورت تصادفی انتخاب می‌شوند ممکن است نمونه‌ها متعلق به شهر یا حتی روستا باشد.
از امکانات روز دنیا استفاده می‌کنیم
رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما در بخش دیگری از این گفت‌و‌گودرباره نظرسنجی اینترنتی که بعدازتلفنی و میدانی سومین شیوه کار این مرکز است هم توضیح می‌دهد: دراین شیوه ازکارتصادفی بودن نمونه‌هارعایت نمی‌شود.چون ممکن است همه مردم ایران امکان حضور دراین شیوه از نظرسنجی را نداشته باشند، لذا خیلی مورد تاکید نیست.شیوه دیگری که امروز در دنیا مرسوم است و استفاده می‌شود،تحلیل داده‌هاست.یعنی یکسری برآوردها درداده‌کاوی برمبنای اطلاعاتی که درفضای مجازی تبادل می‌شودهم اتفاق می‌افتد؛ بنابراین می‌توانم بگویم ما از همه شیوه‌های مرسومی که در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد،بهره می‌بریم وازاین نظر به روز هستیم.
سفارشی کار نمی‌کنیم
رئیس مرکز تحقیقات در پاسخ به این سؤال که کدام نهادها سفارش‌دهنده به این مرکز هستند هم می‌گویند: هیچ نهادی به ما سفارش نمی‌دهد. ما بسته به ماموریتی که در این حوزه‌ها داریم با نهادها همکاری می‌کنیم. مثلا در بحث انتخابات با ستادها، وزارت کشور و شورای نگهبان و گاهی هم بسته به ماموریتی که داریم نظرسنجی‌ها در اختیار مجلس و دولت قرار می‌گیرد، البته ممکن است نهادی مثل وزارت نیرو و قوه قضاییه و... از ما بخواهند داده‌هایی در زمینه فعالیت‌شان در ایران ارائه دهیم که این امر مستقلا مورد بررسی علمی قرار می‌گیرد و برای آن تولید داده می‌شود.
تاثیر نظرسنجی بر تصمیم‌سازی
وی درباره اثرسنجی برنامه‌های صداوسیما هم توضیح می‌دهد: از آنجا که این کار بسیار زمانبر و پیچیده است، بنابراین روی برنامه‌های شاخص انجام می‌دهیم. یعنی با توافق معاونت سیما یکسری برنامه‌های خاص انتخاب می‌شوند و روی آن کار می‌کنیم. حتی قبل از این‌که آن برنامه یا آن سریال روی آنتن برود، ما این کار را انجام می‌دهیم. ولی معمولا اثرسنجی کار بسیار سخت و زمانبر و پیچیده است. این‌که چقدر برنامه‌سازها و مدیران شبکه‌ها از داده‌های این مرکز استقبال می‌کنند را شاکری‌نژاد این‌گونه پاسخ می‌دهد: مدیران و برنامه‌سازان خیلی مشتاق داده‌های مرکز تحقیقات هستند. مثلا این اواخر برای سریال «نون‌خ» که نظرسنجی و اثرسنجی انجام دادیم، تمام عوامل و مدیران شبکه خیلی مشتاق بودند بدانند نقاط ضعف و قوت کارشان کجا بوده است.
شاخص‌های کیفیت‌سنجی آثار
وی درباره شاخصه‌های کیفیت آثار هم که مورد ارزیابی قرارمی‌گیرد،می‌گوید: در مورد برنامه‌های روتین، میزان مخاطب و رضایت مخاطب را می‌سنجیم، اما برای برنامه‌های شاخص کارنامه تعریف می‌کنیم. به این معنا که در کنار میزان مخاطب و رضایت مخاطب عام، مخاطب خاص را هم می‌سنجیم، یعنی سراغ کسانی می‌رویم که در تولیدات تلویزیونی حرفهای هستند یا تحصیلات عالیه دارند و به نوعی طبقه خاص جامعه هستند. بنابراین یک نگاه کارشناسی راهم درکنار نگاه عامه مردم می‌سنجیم.ضمن این‌که به بودجه‌ای که برای این کار در نظر گرفته شده هم توجه می‌کنیم،همچنین به زمان و کنداکتور پخش و این‌که از کدام شبکه پخش شده هم در نظرسنجی‌هایمان توجه داریم. از این رو براساس شاخص‌هایی که مورد نظر قرار می‌دهیم به کارنامه‌ای ۳۶۰ درجه‌ای می‌رسیم.
شاکری‌نژاد در پاسخ به این سؤال که آیا شبکه‌های استانی و برون‌مرزی هم در این نظرسنجی‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد یا نه هم بیان می‌کند: ما در مورد شبکه‌های استانی یک سنجش فصلی داریم. در مورد شبکه‌های برون‌مرزی در ایام خاص مثل راهپیمایی اربعین از مخاطبان خارجی نظرسنجی می‌کنیم. یا ایرانیان مقیم خارج که به ایران می‌آیند، پرسشگر ما به فرودگاه اعزام می‌شود و کار نظرسنجی را انجام می‌دهد اما خب این نمونه به اصطلاح نمونه در دسترس بوده و در مقیاس با نمونه تصادفی از دقت کمتری برخوردار است. محققان بسیاری با این مرکز همکاری می‌کنند که وی در پاسخ به این سؤال که چقدر این محققان به علم روز دنیا و آخرین نرم‌افزار‌های تحقیقاتی آشنا هستند، می‌گوید: ما در پژوهش‌های کیفی‌مان با اساتید دانشگاه در حوزه‌های مختلف روان‌شناسی و جامعه‌شناسی کار می‌کنیم؛ یعنی حوزه‌هایی که معمولا در آنها کار پژوهشی انجام می‌دهیم. بخشی هم که توسط پژوهشگران داخل مرکز انجام می‌دهیم.
مردم در حوزه سیاسی کمتر نظر می‌دهند
رضا امیراحمدی، مدیرکل پشتیبانی و هماهنگی پژوهش مرکز تحقیقات صداوسیما درباره فعالیت‌های این بخش در گفت‌و‌گو با جام‌جم به نکات مهمی اشاره کرده و در این‌باره می‌گوید: این بخش دو وظیفه عمده دارد که یکی بحث پژوهش‌ها و نظرسنجی‌های واحدهای پژوهش مراکز استان‌هاست که ما ستاد آنها محسوب می‌شویم. یکی هم بحث نظرسنجی‌های خارج از کشور و رصد پیمایش‌هایی است که مؤسسات معتبر خارج از کشور مثل گالوپ، مریلند یا سی‌ان‌ان و...انجام می‌دهند.اصلی‌ترین کارما دراین بخش، اجرای نظرسنجی‌ها در سطح کشور است که به‌واسطه نظرسنجی‌ها، دو واحد مستقل داریم؛ یکی مدیریت پژوهش استان‌ها و دیگری مدیریت آمار پرسشگری تهران. وظیفه واحد پرسشگری تهران اجرای نظرسنجی درسطح استان تهران است که به‌صورت تلفنی و میدانی انجام می‌دهد که بین ۶۰ تا ۸۰ نفر پرسشگر وکنترل‌گر در این بخش داریم در ایام مهمی چون انتخابات کار هر روزشان این مسأله است. اما در ماه‌های رمضان یا محرم اجرای نظرسنجی‌ها کمتر می‌شود؛ ضمن آن‌که از سامانه تلفنی مستقر در واحد پرسشگری تهران نمونه‌های ملی از جغرافیای کل کشور (تلفن‌های ثابت و همراه کل کشور) را نیز انجام می‌دهیم.
انجام پژوهش‌های کمی با طراحی پرسشنامه
امیراحمدی می‌افزاید: در این مرکز دو اداره کل وجود دارد که وظیفه‌شان انجام پژوهش‌های کمی با طراحی پرسشنامه و سنجش است. یکی اداره کل افکارسنجی که چند گروه علمی در زیرمجموعه‌شان قرار دارد که حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و... را شامل می‌شود. آنها طراحی پرسشنامه می‌کنند و بحث اجرا و جمع‌آوری اطلاعات را ما انجام می‌دهیم. در مراکز استان‌ها هم ما واحد پژوهش داریم. از آنجا که ۳۳ صداوسیمای استانی داریم که ما به ازای آن ۳۳ واحد پژوهش داریم؛ البته کیش و آبادان به‌دلیل نوع ساختارشان بخش محسوب می‌شوند. در هر‌کدام از آنها یک مدیر پژوهش و یک مسئول اجرای طرح‌های نظرسنجی و چند نفر پژوهشگر داریم. بسته به جمعیت آن استان بین ۱۵ نفر تا ۴۰ نفر پرسشگر و کنترل‌گر داریم. یعنی استان‌های کوچک‌تر پرسشگر کمتری نسبت به استان‌های پرجمعیت تر دارند. وی در بخش دیگری از این گفت‌و‌گو ادامه می‌دهد: پرسشنامه‌ها که در ادارات کل افکارسنجی و سنجش مخاطب طراحی می‌شود، برای ما می‌فرستند که ابتدا قبل از ارسال در شورای علمی بررسی و تصویب شده است و تعیین می‌شود که بر چه سبک و سیاقی و چه نمونه‌ای انجام شود. اگر قرار باشد تلفنی انجام شود که بیشتر پرسشنامه‌های حوزه سنجش مخاطبان است که درباره برنامه‌های صداوسیماست؛ مثلا در مورد سریال‌های طولانی مثل «رخنه» که دو بار در پرسشنامه‌ها راجع به میزان مخاطب و رضایتمندی از مردم سؤال پرسیدیم. یک سری سریال‌های کوتاه را فقط یک بار نظرسنجی می‌کنیم. بستگی به درخواست شبکه‌های معاونت سیما یا صدا دارد که برنامه‌های شاخص‌شان را انتخاب و به ما اعلام می‌کنند و ما هم در آن پرسشنامه به صورت تلفنی نظرسنجی می‌کنیم. نمونه‌های تلفنی ما معمولا بین ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ نفر است که کاملا تصادفی شماره تلفن آنها انتخاب می‌شود. یعنی همین تعداد هم می‌تواند معرف کل جامعه باشد.
لزوم تبیین فرهنگ آماری
به‌تازگی میزگردی درباره شیوه‌های افکارسنجی برگزار شد که علیرضا خوشگویان، مدیر روش‌شناسی مرکز تحقیقات صداوسیما در این جمع درباره این‌که چه پیشنهادهایی برای ارتقای شیوه نظرسنجی دارد نکات مهمی را بیان کرد. بخش‌هایی از اظهارات وی عبارت است از:
یک ایراد ما برای خودارزیابی و بهبود کار با وزارت کشور است که آمار دقیق و جزئی از شهرها و روستاها در رابطه با انتخابات دارد، اما این آمار را در اختیار مراکز ما ما قرار نمی‌دهد تا بتوانند کارشان را ارزیابی کنند که در سطح شهر یا روستا کارشان چطور بوده است.این آمار را به‌صورت سیستماتیک حتی محرمانه صداوسیما به‌عنوان یک نهاد حاکمیتی نمی‌تواند بگیرد. اگر ما آن آمار را داشته باشیم، می‌توانیم در وزن‌دهی و بهبود روند آتی بهتر عمل کنیم. امسال فکر می‌کنم اولین سالی بود که اکثر مراکز برای وزن‌دهی از نتایج انتخابات ۱۴۰۲ مجلس استفاده کردند. اطلاعات جزئی‌تر به تخمین‌های دقیق‌تری می‌انجامد. دوم این‌که ما مراکز نظرسنجی، خودمان در ارتباط با خودمان بسته‌ایم و گاهی با یکدیگر رقابت داریم؛ اما دانش بومی ایرانی در این زمینه از تعامل ما پدید می‌آید. من تجربه خود را در ۲۰ سال دارم و بقیه هم به همین صورت. در میدان تجربه کسب کرده‌ایم، اما اتفاقی که باید بینمراکز پیش بیاید این است که باید میان آنها همکاری باشد. این کار دانشگاه نیست، چون نیرو و داده ما را ندارد.من با عمومی‌شدن نتایج پیمایش‌ها موافقم. پیمایش یکی از پرهزینه‌ترین کارهاست و اگر انحصار در این مورد صورت بگیرد، فایده‌ای نخواهد داشت. گاهی صدهامیلیون تومان هزینه می‌شود و نهایتا گزارش ۱۰صفحه‌ای در اختیار افراد محدودی می‌ماند، اما پژوهشگران اجتماعی می‌توانند به‌خوبی از داده‌ها استفاده کنند.در جاهایی توسعه و افزایش مراکز نظرسنجی ضروری است. وقتی از مرکز پژوهش‌های مجلس با من تماس گرفتند و گفتند قرار است مرکز نظرسنجی راه بیندازند، ذوق‌زده شدم و گفتم مجلس که برای مردم قانون می‌گذارد، باید زودتر از این مرکز افکارسنجی راه‌می‌انداخت و جایی نیست که کارش را به بیرون محول کند. شاید لازم است برخی داده‌ها محرمانه باشد و باید زیر چتر خود به گردآوری آن بپردازند. به‌همین‌دلیل من معتقد نیستم راه توسعه را ببندیم و باید برای برخی مراکز مهم باز باشد، ولی نه به‌صورت بی‌حساب‌و‌کتاب.موضوع دیگر فرهنگ آماری است که هم باید در بین مردم آن را دنبال کرد، هم در بین مسئولان. مردم از این نظر که با موسسات همکاری کنند و فکر نکنند پژوهشگران نظرسنجی برای تفتیش عقاید آمده‌اند و جنبه دیگر فرهنگ آماری مسئولان هستند که ما از این ناحیه بیشتر رنج می‌بریم. این هم از دو جنبه مهم است: هم بلد باشند از داده‌ها و نتایج حاصل از پیمایش‌ها استفاده کنند واگر بلدباشند، ازما هم حمایت می‌کنند.مثلا قسمت اعظم وقت نظرسنجی تلفنی برای شماره‌های پوچ تلف می‌شود. ما کشمکش زیادی با مخابرات برای گرفتن بانک تلفن داشتیم تا هزینه بیت‌المال کم شود. یا در اجرای نقشه بلوک‌ها مرکز آمار می‌تواند کمک کند.نکته آخر هم در مورد محرمانگی است. من وقتی خودم را جای مسئولان ارشد می‌گذارم، در جاهایی به آنها حق می‌دهم. مسائلی هست که باید ملاحظات مدیریتی را داشته باشد. البته شاید هم بگوییم آورده انتشار عمومی اطلاعات آن قدر زیاد است که ارزش هزینه هم دارد.
نظرسنجی در خارج از کشور
مدیرکل پشتیبانی و هماهنگی پژوهش مرکز درباره روشهای نظرسنجی هم توضیح می‌دهد: روش کار ما متناسب با جمعیت آن استان است. یعنی زمانی که ۱۰۰۰نمونه تلفنی می‌گیریم، باتوجه به این‌که بیشترین جمعیت را استان تهران دارد، بالطبع بیشترین تعداد نمونه نصیب تهران می‌شود و کمترین نمونه را در شهرهای کوچک‌تر که جمعیت کمتری دارند. همان‌طور که می‌دانید، شماره تلفن‌ها هم کاملا به صورت تصادفی انتخاب می‌شود که به کمک بانک تلفنی که از کل کشور داریم، این روش را انجام می‌دهیم. به خاطر این‌که تلفن ثابت جغرافیا دارد و موبایل این امکان را ندارد، بنابراین اول موبایل‌ها را می‌گیریم تا قسمت استان‌ها مشخص شود و بعد ما‌به‌التفاوت آن استان را تا تکمیل وزن استان از تلفن ثابت استفاده می‌کنیم.وی درباره بخش نظرسنجی خارج از کشور هم عنوان می‌کند: معمولا سالی یک یا دو بار به‌ویژه در ایام اربعین از زائران ایرانی و عراقی نظرسنجی خارج از کشور انجام می‌دهیم. مهم‌ترین کاری که حوزه خارج از کشور ما انجام می‌دهد، ترجمه نظرسنجی‌هایی است که موسسات معتبر خارجی انجام می‌دهند که در این بخش از کار سه اولویت داریم. ایران، خاورمیانه و جهان اسلام. به فرض این‌که گالوپ وقتی درباره عملکرد دولت ایران نظرسنجی می‌کند، این مسأله اولویت ما می‌شود. الان هم بحث غزه و رژیم اشغالگر صهیونیستی اولویت ماست. منحصر به آمریکا و موسسات آمریکایی نیست. هر موسسه‌ای که نظرسنجی معتبری انجام دهد که در این اولویت‌ها بگنجد، ما ترجمه می‌کنیم. چه بسا موسساتی که در فلسطین اشغالی این کار را انجام می‌دهند و اخیرا از مردم یهودی و عرب‌تبارشان راجع به مناقشه غزه سؤال کرده بودند. یا موسسات عربی که در قطر مستقر هستند. ترجمه و تحلیل آنها به عهده مرکز ماست. امیراحمدی در پاسخ به این سؤال که مردم چقدر با پرسشگران همکاری می‌کنند هم می‌گوید: بستگی به موضوع دارد. یک سری موضوعاتی که درباره برنامه‌های صداوسیما باشد، برای مردم قابل درک است که ما با آنها تماس می‌گیریم و درباره میزان مخاطب و رضایت آنها سؤال می‌پرسیم اما درباره موضوعات مذهبی یا سیاسی مثل انتخابات همکاری کمتر است. در حوزه میدانی هم عدم همکاری وجود دارد اما نسبت به نظرسنجی‌های تلفنی میزان همکاری بیشتر است.
خاطرات ۲۱ سال پرسشگری
فریده کریمی یکی از پرسشگرانی که سال‌هاست در این مرکز فعالیت می‌کند و تجربیات و خاطرات بسیاری در این زمینه دارد. از زمانی که به عنوان پرسشگر میدانی به در منازل رجوع می‌کرد و رو در رو با مردم صحبت می‌کرد و ارتباط می‌گرفت تا امروز که پشت میز می‌نشیند و به وسیله تلفن پرسشنامه‌هایش را پر می‌کند. این پرسشگر در گفت‌و‌گو با جام‌جم دراین‌خصوص بیان می‌کند: من حدود ۲۱ سال است که به عنوان پرسشگر در این مرکز فعالیت می‌کنم. البته در این سال‌ها پیشرفت‌ها و تغییرات بسیاری را پشت‌سر گذاشتیم، اما سختی‌هایی را نیز به همراه داشته است. مثلا این‌که روزهای اولی که ما تازه وارد این مرکز شدیم، در زمان انتخابات به صورت داوطلبانه کار میدانی هم انجام می‌دادیم. حتی درباره برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما هم به درب منازل مراجعه می‌کردیم اما به دلیل شرایطی که در جامعه وجود دارد، این اواخر بیشتر به صورت تلفنی برخی موضوعات را انجام می‌دهیم.وی ادامه می‌دهد: مثلا در ایام انتخابات ما روزی ۱۲۰۰ تماس تلفنی تصادفی داشتیم. این پرسشگر درباره ساعت کاری و تعداد تماس‌هایی که در روز می‌گیرد هم توضیح می‌دهد: ما هر روز به‌طور متوسط ۸ تا ۱۰ساعت مشغول به کار و در خدمت مردم هستیم اما شرایط خاصی مثل انتخابات را تا ساعت ۲۰ شب هم می‌ماندیم. چون شرایط اضطراری و فوری بود. درباره تماس‌ها هم باید بگویم بستگی به همکاری مردم دارد. اما اغلب بین ۲۰ تا ۴۰ تماس در روز داریم که به نتیجه می‌رسد.وگرنه ممکن است در دسترس نباشد یا ارتباط قطع شود یا کسی حوصله پاسخ‌دادن به سوالات ما را نداشته باشد. وی درباره اتفاقات و خاطرات این کار می‌گوید: اتفاقات بامزه و جالب هم در این کار داریم. البته به‌دلیل برخی مزاحمت‌هایی که در فضای مجازی وجود دارد، عده‌ای به تصور این‌که ما هم مزاحمت تلفنی ایجاد می‌کنیم یا کلاهبردار هستیم، تلفن را قطع می‌کنند. بااین‌حال می‌توانم بگویم مردم بسیار خوبی داریم. چون با وجود این‌که ما را نمی‌بینند، اما بازهم پاسخگوی سوالات ما هستند و همکاری می‌کنند.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
سیاست فشار علیه ایران نتایج عکس دارد | اروپا در مسیر افزایش تنش
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
تنظیم سازوکار غرب برای یک درگیری جبهه‌ای
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
پیامی اثر بخش برای مردم مقاوم لبنان
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
ماسک N95 واقعی در بازار نیست! | تولید ماسک بدون تدوین استاندارد آزمایش
گفت و گو
