راه‌های نابودی زمین

طبیعتا قرار نبود در این زمان خاص اتفاقی بیفتد، اما برداشت‌‌های اشتباه از این تقویم خبر از نوعی پیش‌بینی پایان دنیا می‌داد و در سال‌های اخیر، این پیش‌بینی‌ها رنگ و لعابی از داده‌های علمی نیز به خود گرفت و طرفداران این نظریه سعی کردند با کمک مسائل علمی دست به توجیه این پیش‌بینی باستانی اما غیرواقعی بزنند. به نظر می‌رسد برخی از طرفداران پایان دنیا آنچنان به این رویداد دل‌بسته بودند که نه‌تنها خود را پیش از این اتفاق برای آن آماده کرده بودند و حرف‌های مراجع علمی تاثیری در آنها نداشت، بلکه وقتی با پایان‌نیافتن جهان مواجه شدند نتوانستند افسردگی خود را پنهان کنند و عصبانیت خود را با توهین و تهدید نشان دادند.

در این تاریخ خطری ما را تهدید نمی‌کرد و قرار نبود اتفاقی بیفتد، اما این مساله و تلاشی که برای ابهام‌زدایی از این شایعه صورت گرفت نباید مساله دیگری را از نظر دور کند. واقعیت این است که سیاره ما تنها نقطه‌ای از کیهان است که تاکنون از وجود حیات در آن مطمئنیم و شرایط آن هم بسیار شکننده و آسیب‌پذیر است.

خطرهایی واقعی سیاره ما و حیات روی زمین را تهدید می‌کند که به تبع آن، حیات انسان را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد. اینها خطرهایی واقعی است که در عالم بارها رخ داده‌ است و ممکن است در آینده نیز رخ دهد.

انقراض‌های بزرگ

سیاره ما و تاریخ حیات روی سیاره ما به طور دائم شاهد انقراض گونه‌های مختلف و ظهور گونه‌های جدید است. هر ساله تعدادی از گونه‌های جانوری به دلایل مختلف منقرض می‌شوند.

شاید نمونه بارز این انقراض‌ها برای ما ایرانیان ببر مازندران باشد که در چند دهه اخیر نسلش منقرض شد، البته در سراسر جهان و در رده‌های مختلف تعداد گونه‌هایی که روزبه‌روز منقرض می‌شود بسیار بیش از این تعداد است.

این نوع انقراض‌ها روندی دائم و همیشگی دارند. برخی از آنها به دلیل دخالت‌های انسانی و برخی به دلیل رقابت‌های زیستی و تغییرات محیط‌زیست شکل می‌گیرد و بخش دائمی از فرآیند تکامل به شمار می‌روند، اما گاهی در بازه زمانی کوتاهی تعداد قابل توجهی از گونه‌ها به طور همزمان از صحنه گیتی محو می‌شوند. چنین رویدادهایی انقراض‌های عظیم نامیده می‌شوند. اما این انقراض‌ها و انقراض‌های کوچک‌تر که در گذشته‌های دور رخ داده، ما را نسبت به آینده زمین و حیات روی آن و به طور خاص حیات انسان نگران می‌کند.

تهدیدات بیرونی

بخشی از تهدیدهایی که زمین با آن روبه‌رو است و می‌تواند به انقراض‌های عظیم و حوادث بسیار گسترده منجرشود، برخوردهای آسمانی است. منظومه شمسی ما غیر از خورشید، سیاره‌ها و اقمار آن از انبوهی از سنگ‌های سرگردان و هسته‌های دنباله‌دارها و سیارک‌ها تشکیل شده‌ است. در دورانی در ابتدای شکل‌گیری منظومه شمسی این اجرام به طور گسترده‌ای با سیارات برخورد می‌کردند و در شکل‌دهی و تحول آنها نقش بازی می‌کردند، اما هنوز هم این برخوردها به صورت گهگاه اتفاق می‌افتد.

عمده این اجرام در سه ناحیه منظومه شمسی تجمع یافته‌اند؛ کمربند سیارک‌ها که میان مدار سیاره مریخ و مشتری قرار دارد، کمربند کویی‌پر که در فراسوی مدار نپتون قرار دارد و دربردارنده سیاره‌های کوتوله و بسیاری از سیارک‌های کوچک و بزرگ است و بسیار دورتر از مرکز منظومه شمسی در منطقه‌ای که به شکل یک ابر بزرگ منظومه ما را در بر گرفته و به ابر اورت مشهور است، قرار دارند.

در این منطقه هسته‌های دنباله‌دارها آرام گرفته‌اند. اما مدار آنها پایدار نیست و گاهی بر اثر اختلال‌های گرانشی به سوی منطقه مرکزی منظومه شمسی رهسپار می‌شوند. (عبور از کنار ستاره‌ای همسایه، برخورد با موج ضربه حاصل از انفجارهای دوردست یا عبور خورشید از صفحه کهکشان راه شیری از دلایل بروز ناپایداری در مدار اجرام ابر اورت است) بسیاری از این اجرام دوردست در مسیر خود به سوی مرکز منظومه شمسی از سوی سیاره‌های پرجرم مانند مشتری به دام می‌افتند.

در سال 1994 ما شاهد یکی از این موارد بودیم؛ دنباله‌دار بزرگی به نام شومیکر ـ لوی 9 که به دلیل اثر گرانشی سیاره غول‌پیکر مشتری، هسته آن به 9 بخش بزرگ تقسیم شده بود و با این سیاره برخورد کرد. انرژی​ای که از این برخورد آزاد شد، معادل 6 میلیون مگاتن تی‌ان‌تی بود. برای این‌که تخمینی از این انرژی به دست بیاورید در نظر بگیرید این مقدار انرژی معادل 600 برابر انرژی حاصل از انفجار همزمان تمام زرادخانه‌های هسته‌ای روی زمین است.

سازمان‌های علمی و فضایی با توجه به این خطر برنامه‌هایی را برای زیر نظر‌گرفتن دنباله‌دارها و سیارک‌های خطرناک اطراف زمین که ممکن است در آینده با ما برخورد‌کنند، راه‌اندازی کرده‌اند. برنامه بررسی اجرام نزدیک زمین (NEO) در ناسا به بررسی اجرام خطرناک نزدیک زمین می‌پردازد و آنها را طبقه‌بندی کرده و موارد خطرناک را دنبال می‌کند.

اما اگر چنین جسمی در راه زمین قرار بگیرد چه اتفاقی می‌افتد؟ همه‌چیز بستگی به‌اندازه آن دارد. روزانه زمین شاهد بمبارانی دائمی از سوی ذراتی است که از فضا به جو زمین برخورد می‌کنند. اکثر این موارد در جو زمین می‌سوزند و ما آنها را به شکل شهاب‌های درخشان می‌بینیم، اما گاهی ممکن است بخشی از آن از جو زمین عبور کند و به شکل شهابسنگ به زمین برخورد کند. متاسفانه برخلاف فیلم‌های هالیوودی، سناریو‌های خیلی خوبی برای دفاع در برابر چنین حادثه‌ای وجود ندارد. اگر از زمانی بسیار قبل‌تر از چنین اجسامی آگاه باشیم می‌توان به ایده‌هایی برای منحرف‌کردن آنها فکر کرد، اما اگر بین بازه کشف و زمان برخورد، زمان زیادی نباشد فعلا فناوری‌های ما راه‌حل‌های قابل قبولی را در اختیار مان قرار نمی‌دهند. با وجود این‌که این خطر واقعی است، اما دلیلی برای نگرانی وجود ندارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد فعلا هیچ سنگ سرگردانی که خطری جدی به شمار برود در مسیر زمین قرار ندارد و اصلا هم لازم نیست نگران نظریات توطئه و مخفی کار سازمان‌های رسمی شوید. چنین اجسامی بسرعت به دام منجمان آماتور می‌افتند و حتی اگر زمانی کسی بخواهد خبر آنها را پنهان کند رصدگران آسمان شب در شبکه‌های رصدی خود آن را آشکار می‌کنند. پس تا زمانی که دلیلی پیدا نشده لازم نیست نگران باشید.

ابرنواخترهای نزدیک

ابرنواخترها یکی از آشوبناک‌ترین و مهیب‌ترین انفجارهای عالم هستند. انفجارهایی که در پایان عمر یک ستاره رخ می‌دهند و در رویدادی شگفت‌انگیز مواد درون ستاره را به محیط میان ستاره‌ای پرتاب می‌کنند در زمان انفجار یک ابرنواختر، ممکن است درخشندگی این جرم از درخشندگی کهکشان میزبانش بیشتر شود. در جریان این انفجارها ذرات پرانرژی و پرتوهای گاما آزاد می‌شوند و اگر این رویداد در فاصله ‌اندکی نسبت به ما رخ دهد، برخورد این پرتوهای گاما با جو زمین باعث می‌شود زیست‌بوم زمین دچار آسیب‌های جدی شود. در چنین رویدادی لایه ازن می‌تواند دچار تخریب جدی شود و پرتوهای زیانبار، زندگی روی زمین را تهدید کند.

اگر به آسمان نگاه کنیم به نظر می‌رسد تقریبا در جای امنی قرار گرفته‌ایم. برخی از ستاره‌های آسمان نظیر ابط‌الجوزا در فاصله 640 سال نوری از زمین و در آستانه تبدیل‌شدن به ابرنواختر هستند، اما این فاصله برای این‌که ابرنواختر نوع دومی بتواند اثری مهیب روی زمین بگذارد بسیار دور است. احتمال دیگر ابرنواخترهای نوع اول الف (Ia) است. ابرنواخترهایی که در یک منظومه دوتایی شکل می‌گیرند و اگر در نزدیکی ما باشند، می‌توانند بخش عمده‌ای از لایه ازن را از بین ببرند. نزدیک‌ترین نامزدی که برای این مورد وجود دارد ، ستاره IK فرس اعظم است. به هر حال، چنین انفجارهایی اگر در فاصله نزدیک به زمین رخ دهند به طور بالقوه می‌توانند خطرناک باشند.

خطر اصلی

اگر بخواهیم خطرات فضایی را ادامه دهیم، می‌توان ایده‌های دیگری را نیز مطرح کرد از پایان عمر خورشید حدود 4 میلیارد سال دیگر، برخورد کهکشان راه شیری به کهکشان اندرومدا یا حتی مواجهه با یک تمدن بیگانه. اما واقعیت این است که اگر بخواهیم خطرات متوجه زمین را در نظر بگیریم با مسائل فوری‌تری که همین جا روی زمین هستند دست به گریبان هستیم، بنابراین نباید اجازه دهیم نگاه به آسمان توجه ما را از روی زمین منحرف کند.

مساله گرمایش زمین و تغییر اقلیم یکی از بارزترین چالش‌های پیش روی انسان است. دمای میانگین سیاره زمین به دلیل افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی و تولید بیش از حد گازهای گلخانه‌ای در اثر فعالیت‌های انسانی در حال افزایش است و این مساله می‌تواند عواقبی جدی برای تعادل شکننده محیط‌زیست ما به همراه داشته باشد.

متاسفانه مساله گرمایش زمین با وجود پشتیبانی​ای که جامعه علمی از جدی بودن خطرات ناشی از آن انجام می‌دهد، به دلیل وارد‌شدن به بازی‌های سیاسی و گره‌خوردن هر عملی برای مقابله با آن با منافع تجاری و اقتصادی، تبدیل به گرهی شده است که بسادگی نمی‌توان امیدوار به گشودن آن بود.

در مقیاسی کوچک‌تر مسائل جدی محیط‌زیست دیگر نیز در کار است. واقعیت این است که دخالت‌های ما در همین الان پایان دنیا را برای بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی رقم زده است. روزانه درصدی از جنگل‌های زمین نابود می‌شوند، منابع آب محدود و آلوده می‌شوند و هوا هر روز آلوده‌تر از قبل می‌شود. از سوی دیگر بحرانی خیلی جدی به نام انفجار جمعیت در حال به خطر انداختن حیات ماست. کافی است نگاهی به رشد جمعیت در دو قرن اخیر بیندازید و آن را با وضعیت جمعیتی جهان از ابتدای پیدایش انسان تاکنون مقایسه کنید تا به عمق فاجعه پی ببرید. جمعیت بیشتر به معنی منابع مورد نیاز بیشتر، امکانات، سوخت و خطر بیشتر برای محیط‌زیست است.

از سوی دیگر، در مقیاس پایین‌تر قبل از تهدیدهای فضایی و نجومی یا رویدادهای اقلیمی جهانی پدیده‌هایی مانند شیوع یکباره بیماری‌های ویروسی جدید می‌تواند نابود‌کننده باشد. ویروس‌هایی که یا در محیط طبیعی یا در محیط آزمایشگاهی رشد پیدا می‌کنند، می‌توانند به طور جدی جمعیت زمین را با خطر مواجه کنند. متاسفانه نگرانی درباره آینده انسان، حیات و زمین نگرانی‌های جدی هستند، اما میزان خطری که رویدادهای طبیعی و آسمانی برای ما به همراه دارند در مقابل بلاهایی که خودمان بر سر خودمان می‌آوریم بسیار ناچیز و کاملا قابل چشمپوشی است. اگر انسان مسیر خود در مواجهه با خویش، سیاره زمین و محیط‌زیست را تغییرندهد قطعا بسیار پیش از آن‌که بلایی طبیعی او را تهدید کند، خود را با انواع بلاهایی رودررو خواهد دید که ساخته دست خودش است.

پوریا ناظمی - جام​جم