چرخش از بیدل به صائب

عبدالقادر بیدل دهلوی و نیز صائب تبریزی را می‌توان از پرآوازه‌ترین شاعران این سبک قلمداد کرد. در آثار بیدل، افکار عرفانی با مضامین پیچیده، استعارات و کنایات به‌هم آمیخته و خیال‌پردازی و ابداع مضامین تازه با دقت و موشکافی زیادی همراه شده‌است. محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آیینه‌ها در مورد بیدل می‌گوید: «بیدل را باید نماینده تمام عیار اسلوب هندی به‌شمار آوریم.» اما با این حال مجموع آثار بیدل دهلوی آن طور که بایسته و شایسته نام او بود‌‌ تا سال ۱۳۴۱ شمسی طبع نشده بود. بعد از آن بود که برخی پژوهشگران زبان و ادب فارسی همچون محمدرضا شفیعی کدکنی، محمد قهرمان، غلامحسین یوسفی، محمدجعفر یاحقی و حتی برخی پژوهشگران افغانستانی و هندی به این شخصیت پرداختند.

از آن سو، اما چند سالی است که شاهدیم جریانی درصدد توجه به صائب تبریزی دیگر شاعر نام‌آور سبک هندی است. شاعری که شاید بهترین تصحیح از آثار او را مرحوم محمد قهرمان ارائه کرد که چندی پیش درگذشت. نمونه اخیر توجه به صائب تبریزی را می‌توانیم در برگزاری همایش «همایش صائب تبریزی و شعر اخلاقی» ببینیم که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اواخر هفته گذشته در تالار وحدت تهران برگزار شد.

اما صائب که بود؟ میرزا محمدعلی صائب تبریزی در حدود سال هزارهجری در تبریز زاده شد. پدر او تاجری معتبر بود و خانواده صائب جزو هزار خانواری بودند که به دستور شاه‌عباس اول صفوی از تبریز کوچ کرده و در محله عباس‌آباد اصفهان ساکن شدند و این مردم را تبارزه (تبریزی‌های) اصفهان می‌نامیدند. صائب در اصفهان به آموختن علوم عصر پرداخت. در جوانی به حج رفت و در بازگشت به مشهد سفر کرد. صائب در سال ۱۰۳۴ هجری قمری از اصفهان عازم هندوستان شد و بعد به هرات و کابل رفت. در سال ۱۰۴۲ قمری صائب به ایران بازگشت و در اصفهان اقامت گزید. شاه‌عباس دوم صفوی به او مقام ملک‌الشعرایی داد. صائب 80 سال زندگی کرد و در اصفهان دیده از جهان فروبست. مقبره او در همان شهر اصفهان است. صائب تبریزی شاعری کثیرالشعر بود. تعداد اشعار او را از 60 هزار تا 120 هزار بیت گفته‏اند. آثار صائب جز سه ، چهار هزار بیت قصیده و یک مثنوی کوتاه و ناقص به نام قندهارنامه و دو سه قطعه، همگی غزل است. افزون بر فارسی وی 17غزل به ترکی آذربایجانی نیز دارد.

غلامرضا کافی، پژوهشگر و استاد دانشگاه شیراز معتقد است صائب شاعری مضمون پرداز و اخلاقگرا با بیان هنری است. صائب، شاعر صاحب فکری است که علاوه بر ویژگی مضمون‌گرایی، معناگرا نیز هست و می‌توان با تفرج در شعر وی به میزان قابل توجهی از دریافت‌های تعلیمی، حکمی و اخلاقی دست یافت.

این استاد دانشگاه شیراز با تاکید بر لزوم توجه به جریان شناسی شعر صائب می‌گوید: امروزه به شعر اخلاق‌مدار توجه کمتری شده است و باید در کنگره‌های ادبی به معرفی صائب پرداخت؛ چرا که اکنون در ادبیات ایران شعر تعلیمی با رویه ارائه‌های ادبی به دست فراموشی سپرده شده است.

کافی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به مهجور ماندن سبک شعر صائب در جامعه می‌گوید: اشعار صائب در جامعه وجود دارد، اما بیشتر نمی‌دانند که شعر متعلق به این شاعر است؛ به طور کلی بیشتر شاعران سبک هندی مهجور مانده‌اند. صائب در دوران خودش هم مهجور بود و ‌شاعران فراوان در آن دوره و نیز کم‌توجهی ایرانیان به مقوله شعر و ادب بعد از حمله مغول از جمله دلایل مهجور ماندن این شاعر است.

میرجلال‌الدین کزازی، استاد زبان و ادبیات فارسی نیز صائب را یکی از چهره‌های درخشان در پهنه سخن پارسی می‌داند و می‌گوید: برجسته‌ترین ویژگی سروده‌های صائب بدان‌سان که او خود همواره به آن می‌نازد و خویشتن را از دیگران برتر می‌داند، اندیشه‌های باریک و پندارهای شاعرانه نوآیین است. صائب اگر بگوییم برترین چهره در دبستان سپاهانی است، سخنی بی‌پایه نگفته‌ایم. درمیان پیروان این دبستان آنچه بویژه صائب را از سخنوران دیگر جدا می‌دارد این است که او همواره می‌کوشید ترازمندی را در میانه پیکره پیام در غزل‌های خود پاس بدارد. از همین روست که هر زمان از دبستان سپاهانی سخن می‌رود، نخستین و برترین سخنوری که در یادها انگیخته می‌شود ، صائب است.

کزازی ادامه می‌دهد: پاره‌ای از سخنوران ایرانی دل زده از سروده‌های سپاهانی بر آن رفتند که در سخنوری شیوه پیشینیان را در پیش بگیرند؛ هر چند این رفتار، رفتاری بود یکسره ناساز با سرشت و ساختار آفرینش هنری. ناگفته پیداست دبستان سپاهانی با همه سستی‌ها و کاستی‌هایی که بدان دچار شد دبستانی نژاده، پایه ورو بناور (اصیل) در ادب پارسی بود.

این پژوهشگر درباره توجه به صائب تبریزی در سال‌های اخیر می‌گوید: مایه شادمانی است که از چند دهه پیش سایه ستبر آن انجمن در سپاهان پس از چندین سده اندک‌اندک سترده و زدوده شد. سخنوران، سخن‌سنجان و سخن‌دوستان به دیوان‌های سخنوران سپاهانی از آن میان بویژه به دیوان صائب بازگشتند و با گنجینه‌ای گرانمایه و کم شناخته رویاروی شدند.

اسماعیل امینی، شاعر، منتقد و طنزپرداز نیز با بیان این‌که معارف در اشعار صائب مشهود است، می‌گوید: اشعار صائب به مذهب شیعه بسیار نزدیک و بلاغت و خلاقیت در محتوای اشعار او موج می‌زند. زبان و نحوه بیان صائب تبریزی در اشعار گرانمایه‌اش می‌تواند علاقه‌مندان به شعر را بر سر ذوق بیاورد تا با استفاده از تکنیک‌های مشهود در اشعار این شاعر بزرگ آثاری را از خود به یادگار بگذارند.

این مدرس دانشگاه تاکید می‌کند: در دانشگاه، رشته ادبیات فارسی «اشعار صائب» تنها در دو واحد ارائه می‌شود که این مدت زمان کوتاه نمی‌تواند محتوای اشعار صائب تبریزی را به دانشجویان و علاقه‌مندان منتقل کند.

امینی به برگزاری همایش صائب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره می‌کند و می‌گوید: آشنا ساختن همگان با اندیشه و شعر صائب تبریزی یکی از مهم‌ترین اهداف این همایش است. این‌گونه محافل ادبی می‌تواند نقطه عطفی برای شروع حرکت‌های بزرگ باشد. برای هر چه بهتر برگزار‌شدن رویدادهای فرهنگی نباید از هیچ تلاشی دریغ کرد، چرا که این همایش‌ها می‌توانند بازتاب‌های مناسبی روی جامعه و اهالی شعر و موسیقی داشته باشد. از سویی ‌افرادی که پژوهش‌های ادبی انجام می‌دهند، می‌توانند با حضور در برنامه‌های فرهنگی گنجینه بزرگی از اطلاعات ادبی را در اختیار داشته باشند.

خسرو احتشامی هومه‌گانه، استاد دانشگاه شیخ بهایی اصفهان نیز یکی دیگر از شاعرانی است که به‌اظهارنظر درباره صائب می‌پردازد. او صائب را یکی از قله‌های شعر اخلاقی و سبک شعر هندی می‌داند و می‌گوید: صائب در بسیاری از اشعار خود به مسائل اخلاقی توجه خاصی داشته است. در پایان قرن پنجم هجری مرکز فرهنگی ایران از خراسان بزرگ به سمت مرکز و اصفهان منتقل شد و بسیاری از شاعران در این منطقه ظهور یافتند به‌طوری که از پنج سبک شعری، چهار سبک ‌ ازسوی اصفهانیان پایه‌گذاری شده است. خاستگاه سبک عراقی، سبک وقوع، سبک اصفهانی و سبک بازگشت در اصفهان بوده است. علاوه بر آن خاستگاه بسیاری از سبک‌های نوشتاری از جمله داستان‌نویسی مدرن در اصفهان بوده است.

حسین اسرافیلی، شاعر و عضو شورای شعر و ترانه دفتر موسیقی وزارت ارشاد نیز می‌گوید: اصولا سبک هندی یک نوع ظرافت خاص دارد و صائب در این حوزه شعری فعالیت‌های درخور توجهی را انجام داده است. معمولا در هر سبک شعری افرادی وجود دارند که به قله‌هایی دست یافته‌اند و صائب در سبک هندی به این مرتبه رسیده است.

او ادامه می‌دهد: خود صائب نیز درباره مضمون‌های به کار رفته در شعرهایش اشاره‌هایی دارد و معتقد است که تمامی مضامین و ظرافت‌ها را در اشعار خود به کار گرفته و به نازک خیالی‌های خود رسیده است.

اسرافیلی درباره میزان توجه به صائب در سال‌های اخیر می‌گوید: صائب مورد توجه بسیاری از ادب‌دوستان و پژوهشگران ادب فارسی قرار گرفته است و برخی شاعران بزرگ مانند مرحوم امیری فیروزکوهی در زمینه اشعار صائب پژوهش‌های فراوانی انجام داده‌اند.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر