افزایش گرایش دانش‌آموزان به رفتارهای پرخطر

جام جم سرا: در حالی که عنوان می‌شود «اعتیاد» چهارمین عامل مرگ ومیر در ایران است، نقش آموزش و پرورش در تربیت نسل سالم و مجهز به مهارت‌های زندگی بیش از همیشه احساس می‌شود؛ مسوولیت خطیری که قصور در آن پیامدهای جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت.
هرچند آموزش و پرورش در این سالها همیشه سعی داشته با چراغ خاموش حرکت کند، اما با شکستن برخی محافظه‌کاریها و تابوها در راستای نگاه دولت جدید به بحث آسیبها و اجتماعی کردن آنها، بالاخره آموزش و پرورشی‌ها حاضر شدند در آن سوی میز گفت‌وگو بنشینند و به برخی سوالات در خصوص آسیبهای اجتماعی پیش روی دانش‌آموزان پاسخ دهند.
دکتر «نادر منصور کیایی» در حالی که استقرار «نظام مراقبت اجتماعی از کودکان و نوجوانان» در کشور را امری ضروری می‌داند، گفت: آموزش و پرورش به طور مستمر و با ابزارهای مختلف، وضعیت آسیب‌های اجتماعی نوجوانان را رصد می‌کند. جمع‌بندی گزارش‌های آموزش و پرورش نشان می‌دهد که عوامل مخاطره‌آمیز نوجوانان افزایش یافته که همین مساله، خطر گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر را افزایش می‌دهد.

مهم‌ترین خطراتی که نوجوانان را تهدید می‌کند
وی افزود: اگر بخواهم، وضعیت آسیب‌های اجتماعی نوجوانان را توصیف کنیم، می‌توان گفت که «رفتارهای پرخطر» از قبیل خطر گرایش به دخانیات، سوء مصرف مواد و خشونت،‌ مهم‌ترین خطراتی است که نوجوانان را تهدید می‌کند.
کیایی در این باره که گزارش‌های اخیر حاکی از شیوع انواع مخدرهای جدید است گفت: در مورد این گزارش‌ها، لازم است به چند نکته توجه کنیم. نکته اول اینکه مواد مخدر برای فریبندگی و تنوع‌بخشی، هر روز با اشکال و اسامی جدیدی به بازار ارائه می‌شوند بنابراین، بسیاری از این اسامی و اشکال گوناگون از یک واقعیتی به نام ماده مخدر صنعتی نشات می‌گیرند.
وی ادامه داد: نکته دوم، تغییر الگوی مصرف مواد و نکته سوم، سوء مصرف مواد است. به این معنا که فرد این نگرش را دارد که صرفا از یک داروی آرامبخش و یا تقویت حافظه استفاده می‌کند، اما از پیامدها و خطرات روانگردان و اعتیادآور آن آگاه نیست بنابراین، در اطلاع‌رسانی هم باید به این نکات ظریف توجه کنیم. البته همه این موارد نشان می‌دهند که باید به طور همه جانبه از کودکان و نوجوانان در برابر خطراتی که آنها را تهدید می‌کند، مراقبت کنیم.

دشواری شناسایی معتادان با تغییر الگوهای مصرف
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش در خصوص عدم ارائه آماری شفاف از سوی آموزش و پرورش در خصوص دانش‌آموزان معتاد گفت: برای پاسخ به این سؤال، باید ابتدا مشخص شود که به چه کسی معتاد می‌گویند؟ یکی از مهم‌ترین متغیرها در تعریف اعتیاد فرد، وابستگی وی به مواد است. حال سؤال این است که آیا این وابستگی در افراد، مانند گذشته است؟ برای نمونه آیا نوع وابستگی به مواد سنتی با نوع وابستگی به مواد صنعتی یکسان است؟
وی ادامه داد: همچنین آیا علائم بالینی و تشخیصی این وابستگی، یکسان است؟ مثلا، آیا علایم وابستگی به مواد مخدر، با وابستگی به مواد محرک و وابستگی به داروهای اعتیادآور و مواد روانگردان یکسان است؟ و نکته سوم، نحوه غربالگری است. چگونه می‌توانیم افرادی را که به هر شکلی، پرخطر هستند و نوعی از وابستگی را دارند، غربالگری کرده و تشخیص دهیم؟
کیایی همچنین افزود: شاید این تصور وجود داشته باشد که غربال کردن این دسته از نوجوانان، کار ساده‌ای است، چراکه به شیوه‌های میدانی و از روی علایم ظاهری و یا بالینی قابل تشخیص هستند، در حالی که واقعیت این طور نیست.
وی تصریح کرد: شیوه میدانی هر چند این یکی از ابزارهای غربالگری است، اما کافی نیست؛ ضمن آنکه امروز با تغییر الگوهای مصرف، تشخیص نه تنها دشوار که بسیار پیچیده شده است؛ بنابراین باید از ابزارهای معتبرتر، متنوع‌تر و دقیق‌تری استفاده کنیم.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش با اشاره به اینکه شیوع‌شناسی‌ها، یکی از این ابزارهای تشخیصی محسوب می‌شوند خاطرنشان کرد: نباید فراموش کرد این روش ملاحظات فنی و تربیتی خود را دارند به این معنا که آیا از نظر تربیتی صحیح است که در قالب یک پرسشنامه شیوع‌شناسی، از کودک و نوجوان سؤالاتی را بپرسیم که سوگیری مثبتی را در او برای مصرف مواد و یا کنجکاوی درباره آن ایجاد نکند؟

راه‌حلهای آموزش و پرورش برای تشخیص مصرف مواد در بین دانش‌آموزان
وی درباره اینکه چه راه حلی برای این مساله وجود دارد، پاسخ داد: آموزش و پرورش در حال استفاده از چند ابزار مختلف برای این امر است و یکی از شیوه‌های مناسب، استفاده از ابزارهای سنجش خطرپذیری است که مشکلات و بدآموزی‌های تربیتی پرسشنامه‌های شیوع‌شناسی را ندارد. روش دوم استفاده از ابزارهای مکمل، از قبیل غربالگری‌های میدانی و روش سوم در صورت تایید خطرپذیری فرد در ابزارهای خطرپذیری و میدانی، استفاده از ابزارهای تشخیصی مصرف و وابستگی است.
کیایی با تاکید براینکه برای دست یافتن به آمار اعتیاد نوجوانان باید دیدگاه‌هایی که در مورد آمار اعتیاد در بین نوجوانان وجود دارد را اصلاح کنیم چراکه غربالگری این موضوع، کار پیچیده و ظریفی است و این گونه نیست که ما با نوعی سرشماری بتوانیم نتیجه‌گیری کنیم لذا نباید تبعات تربیتی چنین غربالگری‌هایی نیز نادیده گرفته شود.

طراحی ابزاری برای سنجش مستمر وضعیت خطرپذیری نوجوانان
وی از طراحی ابزاری مناسب برای سنجش مستمر وضعیت خطرپذیری نوجوانان خبرداد و گفت: در این طرح وضعیت خطرپذیری نوجوانان مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد؛ به این معنا که متغیرهایی همچون نگرش مخاطره‌آمیز، ‌گرایش مخاطره‌آمیز، محیط مخاطره‌آمیز و متغیرهای مشابه دیگر، به ما در تشخیص وضعیت‌ خطرپذیری کمک می‌کنند و چنین ابزارهایی می‌تواند کمک کند که تحلیل و رصد مستمری از وضعیت نوجوانان داشته باشیم.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش در ادامه این گفت‌وگو اظهار کرد: برخلاف تصور رایج، تحلیل‌های ما نشان می‌دهد، تنها این وابستگی به مواد و اعتیاد نیست که ممکن است نوجوانان را تهدید کند، بلکه مهم‌تر از آن، رفتارهای پرخطر و سوء مصرف مواد هم بسیار خطرناک است. به عنوان مثال، خطراتی که در زمینه دخانیات، آرامبخش‌ها، انرژی‌زاها وجود دارد که هم خود خطرناک هستند و هم دروازه‌ای برای خطرات بزرگتر را ایجاد می‌کنند.
کیایی در باره نوع برخورد آموزش و پرورش با دانش‌آموزان معتاد، با اینکه ابتدا باید به جای تعبیر دانش‌آموز معتاد بگوییم، «نوجوان معتاد» و یا «نوجوانان در معرض خطر» و «نوجوانان پرخطر» تصریح کرد: دانش‌آموز معتاد، پیش از هر چیز یک نوجوان است که در محیط‌های مختلف خانواده، محله،‌ رسانه‌ها، همسالان و مدرسه زندگی می‌کند و متغیرهای مختلفی در خطرپذیری او نقش دارند ضمن آنکه آموزش و پرورش نیزموضوع رفتارهای پرخطر نوجوانان را موجب نگرانی می‌داند و در این زمینه، علاوه بر خدمات پیشگیری اولیه، خدمات دیگری را هم طراحی کرده‌ است.

برنامه ویژه آموزش و پرورش برای دانش‌آموزان در معرض خطر
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش خاطرنشان کرد: براساس این برنامه، از سال تحصیلی جاری و از پاییز امسال، برنامه ویژه‌ای را برای نوجوانان در معرض خطر، طراحی و در دست اجرا داریم که در این برنامه، به دانش‌آموزان در معرض خطر (که گرایش‌های مخاطره‌آمیزی دارند و یا در محیط‌های مخاطره‌آمیزی زندگی می‌کنند) خدمات آموزشی، درمانی، مشاوره‌ای و مددکاری ارائه می‌شود.
وی ادامه داد: برای این منظور، پروتکلی را تدوین و در آن، فازهای مختلف غربالگری تا آموزش، درمان، مشاوره و مددکاری را طراحی کرده‌ایم و برنامه آموزش و پرورش این است که این پروتکل را با پروتکل در دست تدوین از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر، هماهنگ و تلفیق کند. همچنین در افق پیش‌بینی شده برای این برنامه، چرخه‌ای طراحی شده است که در قالب آن، نوجوانان در معرض خطر و پرخطر، وارد خدمات مداخلات پیشگیرانه، بازدارنده و کاهش آسیب می‌شوند تا این دسته از نوجوانان که به هر دلیلی در معرض خطر هستند و یا پرخطر شناخته شده‌اند، مورد حمایت قرار گیرند.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش گفت: البته در این مورد، ملاحظات مختلف تربیتی و حقوقی وجود دارد که در تلاش هستیم برای هر کدام از آنها، راه‌حل‌های جامع، پایدار و مستندی را طراحی کنیم و در صورت نیاز به وضع قوانین و مقررات، اقدامات لازم را در مراجع داخل و خارج از آموزش و پرورش انجام دهیم.
وی تصریح کرد: تخصص و ماموریت آموزش و پرورش، همانطور که از نام آن پیداست، آموزش و پرورش و تعلیم و تربیت است لذا ماموریت اصلی ما پیشگیری اولیه و مداخلات مختصر است. در مورد نوجوانان پرخطر، موضوعاتی چون مشاوره‌های تخصصی، درمان و ملاحظات و زیرساخت‌های فنی آن، مددکاری و حمایت‌های اجتماعی، موضوعاتی هستند که هم به تخصص، هم زیرساخت و هم اعتبار مناسب نیاز دارد.
به گفته کیایی، برای کمک به هر نوجوان پرخطر، سرانه‌ای نیاز است که در قالب یک چرخه کامل توزیع و هزینه می‌شود. به همین دلیل، وقتی یک «نظام مراقبت اجتماعی» در کشور شکل بگیرد، آموزش و پرورش نیز می‌تواند بعد از انجام خدمات آموزشی، نوجوان در معرض خطر و پرخطر را برای دریافت سایر خدمات، به نهادهای دیگری که در قالب یک پروتکل مشخص می‌شوند، ارجاع می‌دهد و جای خوشحالی دارد که تلاش‌های زیادی در این زمینه آغاز شده و زیرساخت‌های فنی، حقوقی و نهادی مربوط به این پروتکل ملی در حال انجام است که با شکل‌گیری آن، می‌توان به صورت نظام یافته به این دسته از نوجوانان، کمک و از آنها حمایت کرد.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش در باره استراتژی‌هایی این دفتر برای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در سطح مدارس نیز اظهار کرد: استراتژی اصلی آموزش و پرورش تاکید بر رویکرد پیشگیری اولیه است. به طوری که تلاش می‌کنیم، نوجوانان،‌ مهارت‌های مراقبت از خود در برابر آسیب‌های اجتماعی را بیاموزند و برای این منظور، مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و مداخلات روانی اجتماعی را اجرا می‌کنیم.
وی افزود: یکی از مهم‌ترین رویکردها در این زمینه تلفیق موضوع پیشگیری با کلاس‌ درس است، به طوری که تمامی معلمان و مربیان در این زمینه مشارکت کنند چراکه این بحث رویکرد توصیه شده و معتبری است که در بسیاری از کشورها، مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته است و اکنون بسیاری از کشورها به این نتیجه رسیده‌اند که نمی‌توان برای پیشگیری، از یک نیروی انسانی جداگانه‌ای در مدرسه استفاده کرد و یا لزوما این شیوه کارآمدی نیست، بلکه زمانی طرح پیشگیری موفق می‌شود که بتوان در کلاس درس و در فضای عمومی مدرسه، پیشگیری را ترویج داده و به دانش آموزان بیاموزیم.

اجرای طرح آزمایشی "همکاری خانه و مدرسه برای پیشگیری" در تهران
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش با اشاره به برنامه‌های آموزشی در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان گفت: برنامه‌های آموزشی، شامل طیفی از برنامه‌های کارگاهی برای والدین، کارکنان و دانش‌آموزان و نیز اجرای چهار طرح مهم در دوره‌های مختلف تحصیلی است و طرح‌ مهارت‌های «مراقبت از خود در دوره ابتدایی»، طرح «مهارت‌های مقابله با آسیب‌های اجتماعی در دوره متوسطه اول»، طرح «مدارس عاری از خطر در دوره متوسطه دوم» و طرح «مدارس مراقب در کلیه دوره‌های تحصیلی» در سال تحصیلی جاری، با نگاه بومی‌سازی و استفاده از تجربیات و ابتکارات موفق منطقه‌ای و بین‌المللی، با همکاری ستاد مبارزه با مواد مخدر، برنامه‌ای را با عنوان «همکاری خانه و مدرسه برای پیشگیری» با هدف جلب مشارکت خانواده‌ها در فعالیت‌های پیشگیر، به صورت آزمایشی در شهر تهران آغاز کرده‌ایم و تصمیم داریم که در سال آینده آن را در سایر استان‌ها نیز گسترش دهیم.
کیایی، برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها و نیز مسابقات و فعالیت‌های فرهنگی هنری را از برنامه‌های آموزش و پرورش در بخش فرهنگی عنوان و خاطرنشان کرد: برگزاری جشنواره نوجوان سالم، انتشار نشریات پیشگیری نوین برای والدین و کارکنان، همچنین در سال تحصیلی جاری، نمایشگاه سیار پیشگیری در مدارس دوره متوسطه دوم برگزار می‌شود. نشریه پیشگیری نوین برای دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم، تولید و منتشر می‌شود و به این ترتیب حلقه نشریات پیشگیری نوین (والدین، کارکنان و دانش‌آموزان) کامل می‌شود.
وی افزود: همچنین برنامه‌هایی را برای انتشار گسترده بسته‌های فرهنگی آموزشی پیشگیرانه در قالب‌های جذاب و برای کلیه دوره‌های تحصیلی در نظر داریم که عملیات اجرایی آنها از اسفند ماه جاری آغاز می‌شود وامید می‌رود در سال تحصیلی آینده مورد استفاده و بهره‌برداری دانش‌آموزان و مدارس قرار گیرند.

برنامه‌های آموزش و پرورش برای استفاده از فضای مجازی
به گفته مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی آموزش و پرورش، در مورد استفاده از فضای مجازی نیز مدتی است که آموزش و پرورش وارد فاز مطالعاتی شده‌ و برنامه‌هایی را برای بهار سال آینده تدارک دیده‌ که در همان زمان اطلاع‌رسانی خواهد شد.
وی معتقد است: هرچند این تلاش‌ها با رویکرد موفقیت در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی نوجوانان صورت می‌گیرد اما لازم است نهضت فرهنگی در کشور راه‌اندازی شود و همه به آموزش‌ و پرورش در این زمینه کمک کنند.
دکتر کیایی در پایان به خانواده‌ها توصیه‌ کرد با مخاطرات پیش‌روی کودکان، اصلاح سبک‌های فرزندپروری، هماهنگی تربیتی با مدرسه، شناخت راهکارهای پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و مراقبت از کودکان و نوجوانان، همچنین ارتقای دانش رسانه‌ای خود برای آشنایی با نحوه صحیح مصرف رسانه‌ها و کالاهای فرهنگی توسط کودکان و نوجوانان آشنا شوند.|ایسنا