وسواس، تکلیفی بالاتر از وسع انسان

با این حال در امور دینی گاه مشاهده می‌شود شخص دچار وسواس می‌شود و از انجام بیش از حد یک تکلیف دینی یا دقت و اصرار بیش از حد در یک امر مثلا در وضو گرفتن یا قرائت نماز و... آن وظیفه دینی را برای خود سخت و طاقتفرسا می‌نماید.

این حالت نفسانی و شیوه رفتاری در عبادات از نظر تعالیم اسلام کاملا نفی شده است و آیات قرآنی نیز بر این امر دلالت دارد و به‌طور کلی وسواس در قرآن از القائات شیطانی و وسواس خناس معرفی شده که در قلب مومنین القاء می‌شود. از این‌رو در اخلاقیات قدیم نیز از این امور با عنوان نفسانیات یاد شده است که امروزه به آن بیماری‌های روانی گفته می‌شود. در لغت‌نامه دهخدا ذیل واژه وسواس آمده است: اندیشه بد و هر آنچه در دل گذرد یا هر بدی که به قلب خطور کند و هر چیزی که در آن خیر و صلاح نباشد.

پنبه وسواس بیرون کن ز گوش

تا به گوشت آید از گردون خروش

این تعاریف نشان می‌دهد وسواس امری نفسانی و به تعریف جدید نوعی بیماری روانی است که توجه کردن به آن دور شدن از تعالیم دینی و دل سپردن به القائات شیطانی است که در قلب مومنان وسوسه می‌نماید. در فرهنگ معارف اسلامی آمده است: وسوسه عبارت از القای شیطان است و عبارت است از خواطر نفسانی و جسمانی، خواه عقلی باشد خواه شرعی و خواه حسی و از جمله: آنچه عبد را از خدای متعال دور گرداند.

این تعاریف مشخص می‌کند وسواس در عبادت و به طور کلی امور دینی، دشوار کردن این امور برای شخص مجری است که خلاف خواسته شرع و عقل است و از تلقینات شیطانی به شمار می‌رود.

از سوی دیگر مداومت وسواس باعث می‌شود جلوه دین در نظر دیگران نیز سخت و خشن به نظر آید و به نوعی ناخواسته تبلیغ منفی از آموزه‌های دینی ارائه گردد.

تاثیر وسواس در تعلیم و تربیت دینی

وسواس نه‌تنها در عبادت، شخص را دچار مشکلات فراوان می‌کند، بلکه در تعلیم و تربیت دینی نیز بشدت تاثیر می‌گذارد. مثلا وقتی والدین دچار وسواس در عبادت باشند، کودکان این فعل را در ایشان مشاهده می‌کنند و ممکن است به مرور از انجام فرایض دینی با آن شکل و شیوه یا به طور کل از انجام یک یا چند فریضه دینی دلزده شوند یا ممکن است این وسواس والدین در انجام امور دینی باعث سختگیری ایشان در مورد فرزندان شود و ایجاد تنش و فشار کند که این امر نیز به مرور باعث دلزدگی فرزندان از انجام امور دینی می‌شود و در آینده که آزادتر و مستقل‌تر می‌گردند دیگر تن به انجام این فرایض نسپارند.

به همین دلیل این‌گونه افراد در جامعه دینی به گونه‌ای تاثیر منفی گذارده و باعث اثرات سوء می‌گردند که دیگر اعضا راهم تحت تاثیر قرار داده و از تعلیم اصیل دینی که لازمه سیرت باطنی و صورت ظاهری نیکو است، دلزده و ناخواسته دور سازند.

وسواس در عبادت مغایر تعالیم عرفانی

وجود وسواس در عبادت همچنین باعث دوری شخص از مفاهیم عرفانی می‌شود؛ چراکه در عبادت باید توجه فرد به روحانیات و امور معنوی باشد، در صورتی که در وسواس تمام توجه شخص به جسم و به‌طور کلی عالم ماده است. یعنی به جای این‌که به تفکر معنوی بپردازد و مفاهیم قرآنی را با تامل در باطن آیات متوجه شود در شیوه ادای کلمات تاکیدی بیش از حد می‌نماید یا در نماز نیز همین‌گونه رفتار می‌کند که باعث دوری از تعالیم عرفانی اسلامی می‌گردد و به قولی در صورت باقی می‌ماند و به باطن و عمق تعالیم دینی نمی‌رسد.

آموزه‌های عرفانی تاکید دارند ظواهر شریعت راه رسیدن به حقایق آن است و باید با تامل و تفکر در امور معنوی که شرع مقدس امر کرده است به این حقایق دست یافت، اما وسواس درست عکس این تعالیم رفتار می‌کند و شخص را درگیر ظواهر، آن هم به شیوه کاملا سختگیرانه و ملالت‌آور می‌کند که دیگر فرصت تفکر در معانی را از شخص مجری می‌گیرد و از سهولت انجام فرایض دینی که در آن فرصت تفکر معنوی فراهم است، دور می‌کند.

همچنین وسواس که بیان شد از القائات دیو نفس (در ادبیات کهن فارسی، شیطان را به دیو ترجمه کرده‌اند) است باعث تقویت قوه واهمه می‌شود که آن هم ایجاد نوعی بیماری روانی (نفسانی) می‌نماید.

هوشنگ شکری / جام‌جم