مهندسی ژنتیک در‌ محذوریت اخلاقی

در رُمان فرانکنشتاین، یک پزشک جا‌ه‌طلب با کنار هم قرار دادن اعضای بدن مردگان هیولایی می‌آفریند که خالق داستان، ماری شلی هم از این‌که چنین ماجرای هولناکی به ذهنش خطور کرده ابراز تعجب می‌کند.

کد خبر: ۷۹۴۹۴۱

جالب اینجاست که این رمان چهار سال پیش از تولد گرگور مندل، پدر ژنتیک نوین منتشر شد. بنابراین هیچ بعید نیست که اگر شلی 50 سال دیرتر متولد شده بود، از دستاوردهای ژنتیکی مندل به‌گونه‌ای استفاده می‌کرد که پس از نگارش رمان تا آن حد متعجب نمی‌شد. مثلا دکتر فرانکنشتاین به یک آزمایشگاه ژنتیک در کشور چین می‌رفت و با دستکاری ژن‌های رویان انسان، هیولای خود را خلق می‌کرد. رویان، سلول حاصل از لقاح سلول‌های جنسی نر و ماده در بدن مادر تا پایان هفته هشتم است و پیش از دوران جنینی است. اگر به این نسخه رمان فرضی، اهداف انساندوستانه فرانکنشتاین برای درمان بیماری‌های ژنتیک و نگرانی دانشمندان دیگر از نقض اصول اخلاق علمی را نیز اضافه کنیم، آن‌گاه داستان حاصل شباهت بسیاری به یکی از جدیدترین دستاوردهای دنیای ژنتیک خواهد داشت. دستاوردی که نشریه‌های معتبر نیچر و ساینس بنا به دلایل اخلاقی از انتشار آن سر باز زدند؛ یعنی ساخت ابزار مناسب برای اعمال تغییرات در دی ‌ان اِی جنین انسان به گونه‌ای که این تغییرات از طریق وراثت به نسل‌های بعد منتقل شود. دی ‌ان اِی مولکولی است که حاوی دستورالعمل‌های بنیادی برای ساخت و کارکرد هر سلول در موجودات زنده است.

عصر جدید مهندسی ژنتیک

بیش از 40 سال از تولد مهندسی ژنتیک می‌گذرد؛ رشته‌ای که موضوع آن ابداع روش‌هایی به منظور ایجاد تغییر در دی ‌ان اِی موجودات زنده است، به شیوه‌ای که در طبیعت هرگز امکان‌پذیر نیست. مهندسی ژنتیک با سرعتی باور نکردنی جایگاه برجسته خود را در زمینه‌های بسیاری از جمله صنعت، کشاورزی و شبیه‌سازی موجودات زنده به اثبات رساند و به کانون بسیاری از تحقیقات تبدیل شد. اما شاید آنچه موقعیت این علم را از دیگر علوم متمایز می‌کند، کاربردهای پزشکی آن باشد. اگر در زمانی نه چندان دور، دانشمندان در برابر ژن‌های معیوب بیماران خود حریفی از پیش باخته محسوب می‌شدند، امروز می‌توانند به لطف ژن‌درمانی، ژن‌های سالم را وارد سلول‌های بدن بیمار کرده و ژن‌های معیوب و جهش یافته را تصحیح کنند. ژن‌درمانی امکان غربالگری برای آگاهی از بیماری‌های ژنتیک پیش و پس از تولد را نیز فراهم می‌کند. اما آنچه پای دانشمندان چینی را به دنیای رسانه‌ها باز کرد، عبور از خط قرمز تحقیقات مهندسی ژنتیک تا امروز و اعمال تغییرات قابل انتقال به نسل‌های بعد در رویان انسان است. این همان چیزی است که دکتر پرنز، متخصص اخلاق زیستی، از آن به عنوان واقعیتی یاد می‌کند: «تا به حال غیر ممکن به نظر می‌رسید، ولی ناگهان ممکن شد.» در واقع زیست‌شناسان چینی ابزاری برای شکافتن دی ‌ان اِی ابداع کردند. البته توانایی جدا کردن بخشی از دی ‌ان اِی و جایگزینی آن حدود 40 سال قدمت دارد؛ ولی با روش‌های بسیار پیچیده و کند.

کاربردهای پزشکی

دقت و سرعت انجام روش جدید بسیار بیشتر از روش‌های قبلی است. آزمایشگاه‌های بسیاری در سراسر دنیا ابزار جدید را به کار گرفته و مشغول انجام آزمایشاتی روی موجودات آزمایشگاهی هستند. این روش، علاوه بر نوآوری شگفت انگیزش، در درمان آن دسته از بیماری‌های ژنتیک که تغییرات اعمال شده از راه وراثت منتقل نمی‌شود نیز کارایی بسیاری دارد.

چالش‌ها

واقعیت این است که در شرایط فعلی چالش‌هایی که جونجیو هوانگ، مسئول گروه تحقیق و دیگر اعضای گروه با آن مواجه هستند بعد از چالش‌های مربوط به ساخت و استفاده از بمب اتمی در نوع خود بی‌نظیر است. نشریه‌های نیچر (با ضریب تأثیر 42) و ساینس (با ضریب تأثیر 34) بنا به گفته هوانگ فقط به دلایل اخلاقی از انتشار مقاله آنها خودداری کردند تا نشریه چینی پروتئین و سلول (با ضریب تأثیر کمتر از 3) حاضر به انتشار آن شود. (ضریب تأثیر یک نشریه، شاخصی است که نشان‌دهنده فراوانی استنادهایی است که در طول یک دوره زمانی مشخص به یک مقاله منتشر شده در آن نشریه داده می‌شود)

واکنش‌ها به این پژوهش را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد:

1ـ افرادی که خواهان همفکری و اظهار نظر دانشمندان زیست‌شناس و استادان اخلاق زیست‌شناختی و در مرحله بعد جامعه جهانی در قبال آن شدند و از اظهار نظر افراطی و یکجانبه خودداری کردند.

2ـ دانشمندانی که به روش تحقیق انتقادهای جدی وارد کردند. مثلا این‌که چرا بدون هیچ نیازی رویان انسان برای انجام آزمایش مورد استفاده قرار گرفت، در حالی‌که در این مرحله می‌توان از حیوانات آزمایشگاهی هم استفاده کرد؟ انتقاد جالب توجه دیگر این بود که هیچ تضمینی وجود ندارد که ژن جدید جایگزین شده در دی ‌ان اِی با سرعت بیشتری نسبت به ژن معیوب دچار جهش نشود که این مسأله می‌تواند عواقب خطرناکی به دنبال داشته باشد. موضوع دیگری که از سوی منتقدان مورد توجه قرار گرفت این بود که اگرچه می‌توان در کوتاه‌مدت از این روش برای اصلاح اختلالات ژنتیکی استفاده کرد، احتمال بروز نتایج غیر قابل پیش‌بینی پس از گذشت چند نسل کماکان وجود خواهد داشت.

3ـ افرادی که با توجه به آموزه‌های مذهبی، دستکاری در ژن‌ها را صحیح نمی‌دانند و خواهان توقف فوری این‌گونه آزمایش‌ها شدند.

البته پژوهشگران در این تحقیق معتقدند قبل از اطمینان از ایمنی و دقت کامل روش پیشنهادی آنها امکان استفاده عمومی از آن وجود ندارد و آنها در شرایط فعلی آن روز را نزدیک نمی‌بینند. آلتا کامو، استاد حقوق و اخلاق زیست‌شناختی می‌گوید: «داریم به نقطه‌ای می‌رسیم که مردم از خود می‌پرسند آیا باید به انتخاب از میان آنچه طبیعت در اختیارمان گذاشته بسنده کنیم یا حق انتخاب‌های جدیدی برای خود به‌وجود بیاوریم؟»

بیانیه هلسینکی و اخلاق علمی

نگرانی‌هایی که انجام این پژوهش در مورد لزوم رعایت اخلاق علمی به‌وجود آورد برای بشر تازگی ندارد. رد پای این نگرانی را می‌توان حداقل تا نیم قرن پیش به آسانی دنبال کرد. سال 1964 بیانیه هلسینکی به عنوان معتبرترین راهنمای اخلاقی در تحقیقات پزشکی از طرف انجمن جهانی پزشکی تدوین شد و به علت اهمیت فراوان، چند بار مورد بازبینی و شفاف‌سازی قرار گرفت. در این بیانیه بر اولویت رعایت حقوق تک‌تک افراد جامعه بر نتیجه آزمایش‌ها و حتی سرنوشت جامعه و همچنین آگاهی و رضایت کامل فرد پیش از انجام آزمایش‌ها تأکید شده است. بیانیه فوق به قدری جامع، شفاف و واضح است که به نظر می‌رسد اگر مبنای کار دانشمندان بویژه زیست‌شناسان مولکولی قرار بگیرد، هیچ دانشمندی مجبور به فرار از هیولای فرانکنشتاین خود نخواهد شد؛ مخصوصا که هیولاهای قرن بیست و یکم قطعا هولناک‌تر از نمونه‌های قرن بیستم خواهند بود.