خودسازی و جامعه‌سازی رمضانی

برای این که جامعه مطلوب شکل بگیرد و انسان‌سازی به صورت کامل در جامعه محقق شود، از یک سو با باورهای دینی مواجه هستیم. یکی از اهداف این باورها این است که انسان براساس آنها زندگی خودش را بسازد و از طرف دیگر مشاهده می‌کنیم خداوند تنها به این باورها اکتفا نکرده، بلکه در کنار اینها چند عنصر تکمیلی قرار داده است: اولا برای این که این باورها در جامعه نهادینه شود، خداوند شریعت را بنا کرده و برای این که این شریعت در جامعه محقق شود، حدودی قرار داده است؛ مثلا برای سرقت و ناامنی حدودی قرار داده شده و در کنار اینها اخلاقیاتی فرض کرده تا این اخلاقیات بتوانند در جامعه، معارف و شریعت را به صورت نهادینه شده در زندگی مشخص کنند.

ماه مبارک رمضان، از نعمت‌های خداوند است تا معارف، شریعت و ارزش‌های اسلامی به صورت نهادینه در جامعه محقق شود و جامعه به صورت یکپارچه و به سوی یک هدف مشخص حرکت کند و انسانی که در این جامعه زندگی می‌کند، مطابق با آن معنا به سوی هدف مشخصی حرکت کند. به تعبیری می‌توان گفت،ماه مبارک رمضان همه اجزا و بخش‌های دین را اعم از معارف، شریعت، ارزش‌ها و اخلاق در بردارد. خداوند می‌خواهد در یک دوره کارورزی آنها را در وجود ما نهادینه کند و این ماه مبارک رمضان به عنوان قله حرکت انسان به سمت خدا قرار داده شده است؛ اگرچه طبیعتا تنها اختصاص به ماه مبارک رمضان ندارد. این قله یعنی این که جهت صعود ما اینجاست، همچنان که در ماه مبارک رمضان این زمینه وجود دارد، در تمام طول سال هم این زمینه باید حفظ شود. این دوره‌ای است که باید به انسان بیشتر توجه شود.

ماه مبارک رمضان، بهار قرآن است یعنی اگرچه در طول سال باید قرآن را تلاوت و در آن تدبر و عمل کرد اما در این ماه باید توجه بیشتری کرد تا تذکری برای طول سال شود. این ماه چون ماه نزول قرآن است، خداوند اجر و پاداش بیشتری برای تلاوت قرآن قرار داده است. ماه مبارک رمضان که نماد دینداری و ماه عملیاتی شدن بسیاری از احکام، شریعت‌ها و باورهای ماست را باید به عنوان سبک زندگی مطلوب اسلامی برای شخص مسلمان و جامعه اسلامی قلمداد کنیم. ماه مبارک رمضان مؤلفه‌ها، آموزه‌ها و ویژگی‌هایی دارد که موجب می‌شود انسان‌ها به خداوند نزدیک‌تر شوند. حتی انسان‌ها به همدیگر نزدیک‌تر می‌شوند یعنی روح لطیف و رقت قلب برایشان حاصل می‌شود، کمک بسیاری به دیگران می‌کنند، معمولا خشونت در این ماه کمتر می‌شود، چون ماه مبارک رمضان ماه قرآن، استغفار و راز و نیاز است. به همین دلیل، رابطه آنها با خداوند هم از این جهت زیادتر می‌شود، لذا برکات بسیار زیاد این ماه برای بشر حاصل می‌شود. فرد مسلمان در ماه مبارک رمضان با این امور انس می‌گیرد و می‌آموزد که در طول سال باید این گونه رفتار کند و سبک زندگی مطلوب انسانی را در جان خود نهادینه کند.

در ماه مبارک رمضان، انسانی که می‌تواند بخورد و بیاشامد، این کار را انجام نمی‌دهد و آنچه در ماه‌های دیگر بر او حلال بوده، حرام می‌شود. بنابراین از این قدرت برخوردار است که در طول سال مرتکب حرام نشود. مسلمانان در این ماه سعی می‌کنند یک بار قرآن را تلاوت کنند. قرائت قرآن برکات بسیاری دارد. از یک طرف، جان انسان را صفا و جلا می‌دهد و از طرف دیگر، یک بار آموزه‌ها و باورهای خود را مرور می‌کند. یک بار تمام وحی را که بر پیامبر(ص) نازل شده، قرائت و خود را بازنگری می‌کند. به واسطه توفیق الهی و گرفتن روزه و حضور در مسجد و جمع مومنان خود را در کنار خوبان در نظر می‌گیرد و با خوبان همراهی می‌کند. این نکته بسیار جدی است که انسان در طول سال، یک بار خود و عقاید و باورهای خود را بازنگری کند. باورهای خود را به محک معیار اصیل که وحی باشد، بگذارد و خود را بر قرآن عرضه کند.

یکی از ویژگی‌های مهم و زیبای ماه مبارک رمضان، بیداری در شب است. شاید بسیاری از افراد در طول سال موفق نشوند سحر را درک کنند. مومن در ماه مبارک رمضان توفیق پیدا می‌کند که سحرها بیدار باشد ولو این که به عبادت و راز نیاز نپردازد. به هر حال از فیض سحر بهره‌مند می‌شود و برکات این فیض در روز هم ادامه پیدا می‌کند.

روزه‌داران در ماه مبارک رمضان چون در حالت گرسنگی و تشنگی هستند، رقت قلب برایشان حاصل می‌شود. در ماه مبارک، مسلمانان نسبت به همنوعان احساس ترحم می‌کنند و حس کمک نسبت به انسان‌های دیگر برایشان حاصل می‌شود. در این ایام، انسان به خدا نزدیک‌تر و خشونت و نزاع کمتر می‌شود. روحیات انسانی در روزه‌داران بیشتر متبلور می‌شود. در کنار اینها دعا، مناجات و راز و نیاز در ماه مبارک رمضان بسیار بی‌نظیر است. اگر انسان خود را به خدا نزدیک و با خدا مناجات کند و رنگ خدایی و روحیه خدایی بگیرد، بتدریج جلوه‌های مادی و ظاهری از او فاصله می‌گیرد. در کنار این امور که برای شخص مسلمان مد نظر قرار گرفته و از ویژگی‌های انسان مطلوب است، ویژگی جامعه مطلوب هم در ماه مبارک رمضان نمود دارد؛ یعنی در ماه مبارک رمضان به مسجد می‌رویم و نماز را به جماعت می‌خوانیم، کارهای اجتماعی انجام می‌دهیم. کمک به همنوع انجام می‌شود. نماز جمعه پررنگ‌تر می‌شود و مسائل سیاسی و اجتماعی در آن پررنگ‌تر است. روز قدس که یکی از روزهای مهم در این ماه است، با حضور مردم گرامی داشته می‌شود. در شب‌های قدر، ایتام و فقرا تحت پوشش قرار می‌گیرند. اینها بعد اجتماعی جامعه مطلوب است که در ماه مبارک رمضان حاصل می‌شود و اگر این فضا در طول سال هم باقی بماند، بسیار اثرگذار خواهد بود یعنی ماه رمضان باعث می‌شود برای انسان عادتی حاصل شود که مطلوب و با خدا زندگی کند، با رویکرد دینی و معنوی زندگی کند و این عادت را برای خود باقی نگه دارد؛ مثل کسانی که سیگار می‌کشند، اما در ماه مبارک روزه می‌گیرند و ساعت‌ها تحمل می‌کنند که سیگار نکشند، بعد از ماه مبارک هم سعی کنند این عادت را از خود دور کنند. به این معنا که برای طول سال هم عادت کنند آن را ترک گویند نه این که با پایان یافتن ماه عادت خود را پی بگیرند.

با خدا بودن، سبک زندگی اسلامی داشتن، با خدا مناجات کردن، خودسازی، استغفار و بیداری شب داشتن، از بعد اجتماعی در جامعه مطلوب قرار داشتن و جامعه را به سمت مطلوب سوق دادن ویژه ماه مبارک رمضان است. این خصوصیات در ماه خداوند هست و خداوند، برکات فراوانی در این ماه قرار داده که می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای وصول به جامعه مطلوب، البته به شرط این که انسان عنایت داشته باشد و این ماه را ماه خودسازی و اجتماع‌سازی فرض کند و بر این اساس هم زندگی خود را تنظیم کند. به عبارت دیگر ماه مبارک رمضان قطب‌نمایی است که انسان را به سمت مطلوب هدایت می‌کند و در این ماه، انسان را به سمت ساخته‌شدن پیش می‌برد.

جـام جـم

حجت‌الاسلام دکتر سیدسجاد ایزدهی

*عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی