جا ماندن از قطار کتابخوانی دیجیتال

هزار، سه هزار، دو هزار، شش هزار نسخه و... اینها شمارگانی است که بیشتر کتاب‌ها و مجله‌ها در ایران به این تعداد منتشر می‌شوند. بسیاری از همین کتاب‌ها که فقط 3000 نسخه از آنها چاپ می‌شود، فروش نمی‌رود و روی دست ناشر یا نویسنده می‌ماند. تعدادی از آنها به اقوام و دوستان دور و نزدیک اهدا می‌شود، تعدادی دیگر در نمایشگاه‌های کتاب یا مطبوعات به‌عنوان اشانتیون و هدیه غرفه ناشر به رایگان عرضه می‌شود و بقیه از کارخانه‌های بازیافت کاغذ سر در می‌آورد. روند مستمر و پایدار «کتاب‌نخوانی» یکی از دلایل آن است. در این‌که سرانه مطالعه ما قابل توجه نیست، شکی وجود ندارد. اعداد مختلفی طی سال‌ها به‌عنوان سرانه ملی مطالعه منتشر شده که متفاوت و متناقض بودن همین آمار هم موضوع جالب دیگری است که نشان می‌دهد تعریف مطالعه از منظر آمارگیران با هم متفاوت بوده است. در حال حاضر یکی از داغ‌ترین مباحث در حوزه کتابخوانی، مطالعه آنلاین یا دیجیتال است. موضوعی که در خارج از مرزهای ما نیز توجه‌های زیادی را به خود جلب کرده است. آیا خواندن مطالب در فضای سایبری مطالعه حساب می‌شود؟ آیا کتاب خواندن در فضای سایبری سرانه مطالعه را بالا می‌برد؟ آیا خواندن مطالب در فضای سایبری، کیفیت مطالعه را تغییر داده است؟

راهی برای افزایش سرانه مطالعه

پرسش‌های مطرح شده در مقدمه و پرسش‌های مشابه چند سالی است موضوع مباحثه طرفداران مطالعه دیجیتال و مطالعه نشریات چاپی است. پاسخ به این پرسش‌ها یا نزدیک شدن به درک صحیحی از واقعیت‌های موجود در این پرسش‌ها و یافتن پاسخ‌هایی نسبی و حتی جزئی در کشور ما می‌تواند بعد دیگری به اهمیت قضیه بدهد. از آنجا که سرانه مطالعه در ایران پایین است و این بی‌علاقگی عمومی به مطالعه، طبق گزارش‌ها و اسناد موجود از دهه‌های گذشته تاکنون، حقیقتی غیرقابل اغماض است، با توجه به حضور گسترده خدمات اینترنتی در ایران و استفاده از دستگاه‌های ارتباطی هوشمند، اگر درخصوص مطالعه به حساب آمدنِ خواندن مطالب در فضای سایبری در کشورمان توفقی صورت گیرد، این مساله ممکن است به افزایش سرانه مطالعه در ایران حتی به میزان جزئی بینجامد.

نوع خواندن تغییر کرده است؟

ابتدا ورود فناوری دیجیتال به صنایع در دهه 1980 و پس از گذشت یک دهه و نیم به خانه‌ها، تغییرات زیادی را به وجود آورد. همراه شدن اینترنت با انقلاب فناوری دیجیتال هم به تمام این تحولات سرعت بیشتری داد و ما را که در نقطه‌های آغازین این تحولات قرار گرفته‌ایم، متعجب کرد. رایانه و استفاده از دستگاه‌های ارتباطی چنان به زندگی‌ ما راه یافته که برخی فعالیت‌های ما را کاملا تحت تاثیر خود قرار داده است. پس لازم است تعاریف ما از بسیاری از مفاهیم و فعالیت‌ها با توجه به تغییرات بزرگی که فناوری دیجیتال و فناوری ارتباطات و اطلاعات ایجاد کرده، مورد بازنگری قرار گیرد.

خواندن هم مثل بسیاری از فعالیت‌های دیگر در عصر فناوری اطلاعات متحول شده است. این‌که آیا خواندن مطالب در فضای سایبری واقعا مطالعه است، از جنبه شخصی برای بسیاری از ما مهم است ؛ زیرا بسیاری از ما شاید نسبت به چند سال گذشته بسیار کمتر کتاب چاپی یا مجله دست گرفته باشیم و بیشتر فعالیت‌ها در حوزه خواندن، معطوف به استفاده از رایانه یا دستگاه‌های ارتباطی هوشمند است. پس تکلیف چیست؟

گشتزنی‌های بی‌هدف در اینترنت

کاظم حافظیان رضوی، مدرس دانشگاه و عضو هیأت رئیسه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در مصاحبه‌ با رادیو گفت‌و‌گو، نگاه کردن به صفحه‌نمایش رایانه را مطالعه به حساب نمی‌آورد. این متخصص معتقد است: «اگر شما در محیط عمومی مثلا در اتوبوس یا مترو نگاه کنید، می‌بینید همه به موبایل‌هایشان نگاه می‌کنند و چیزی می‌خوانند، اما این آن خواندنی نیست که مد نظر ما کتابدارهاست. ما خواندن را یک فعالیت هدفمند می‌دانیم.»

این نظر به‌صورت کلی درست به نظر می‌رسد. بسیاری از گشتزنی‌های اینترنتی فقط برای یافتن موضوعی جالب توجه است. از سوی دیگر، بخش زیادی از محتوای دیجیتال برای سرگرمی ساخته شده است؛ اما آیا خواندن به منظور سرگرم شدن می‌تواند به‌عنوان فعالیت و مطالعه‌ای هدفمند شناخته شود؟ چنین پرسشی در کشورهای با نرخ بالای سرانه مطالعه پاسخی روشن‌تر دارد. سبک‌های مختلف آثار خواندنی، در طبقه‌بندی‌ها در این حوزه کاملا شناخته شده است و هواداران خود را دارد. به‌این‌ترتیب، کتاب‌ها یا مجله‌های تصویری، کمیک استریپ و کتاب‌های دیجیتال در این سبک، کتاب به حساب می‌آید و خواندن آنها در آمار مطالعه حساب می‌شود. در ایران اما به علل مختلف، این سبک وجود کمرنگی در حوزه کتاب و مجله دارد، در حالی که فایل‌های تصویری و کارتون، از جمله محتواهایی است که به دفعات فراوان بین کاربران ایرانی اینترنت رد و بدل می‌شود.

مقایسه صنعت کتاب و کتاب دیجیتال

آیا در ایران خواندن مطالب در فضای سایبری مطالعه است؟ برای این‌که پاسخ بهتری به پرسش‌مان پیدا کنیم بهتر است سراغ صنعت کتاب و کتاب دیجیتال برویم تا با مقایسه آنها بتوانیم موضع خود را درباره پرسش مطالعه بودن یا نبودنِ خواندن در فضای سایبری بهتر درک کنیم. کتاب در کشورهای توسعه‌یافته و برخی کشورهای درحال توسعه، بازار بزرگ و مهمی به حساب می‌آید. بزرگ‌ترین بازار کتاب جهان، آمریکاست و در این بازار، این کشور از بزرگ‌ترین بازار کتاب‌های دیجیتال برخوردار است. آماری که سال 2014 توسط نظام صنفی ناشران آمریکا منتشر شد، حاکی است ارزش کل بازار کتاب در آن سال در آمریکا، 12 میلیارد دلار بوده که یک‌سوم این مبلغ سهم کتاب دیجیتال بوده است.

کتاب دیجیتال، حوزه‌ای است که در کشور ما بنا به مشکلات مختلف و مهم‌تر از همه، خلأ قانونی در حوزه حقوق مالکیت یا کپی‌رایت، یکی از فراموش‌شده‌ترین حوزه‌هاست، در حالی که برای کشورهای دیگر، بازاری بزرگ به حساب می‌آید. به‌این‌ترتیب، مطالعه دیجیتال در این کشورها، واقعا معنی و مفهوم پیدا می‌کند زیرا رونق حوزه کتاب در آن، مشهود و قابل استناد است. از طرفی دیگر، روش‌های مختلفی برای ارائه خدمات‌ در حوزه کتاب دیجیتال وجود دارد که یکی از آنها امانت دادن این نوع کتاب‌هاست که به شیوه دسترسی مدت دار ارائه می‌شود؛ پدیده‌ای که مطالعه آنلاین را تعریف می‌کند و عینیت می‌بخشد.

از آن گذشته به‌جز دستگاه‌های هوشمند ارتباطی، سخت‌افزارهای ویژه کتابخوان یا بوک ریدر، امکاناتی است که مطالعه کتاب‌های دیجیتال را آسان‌تر می‌کند، اما در مقابل ما با چه محتوا و خدماتی مواجه‌ایم؟ در مقابل آرشیوهای میلیون نسخه‌ای شرکت‌های مختلف ارائه‌ کننده خدمات عرضه یا امانت کتاب دیجیتال در کشورهای توسعه یافته و تعداد قابل توجهی از کشورهای در حال توسعه، ما با آرشیوهای چندصدتایی یا چند هزارتایی کتاب‌های دیجیتال مواجه هستیم که بسیاری از آنها نه تنها کتاب نیست، بلکه فایلی پی‌دی‌اف است از یک جزوه یا مقاله. در مقابل انواع ژانرهای ادبی و تجاری کتاب، ما با تعداد اندکی کتاب دیجیتال و تعداد بی‌شماری محتوای بی‌کیفیت و پر اشتباه در زبان فارسی بر بستر وب مواجه‌ایم که آسیب‌شناسی آن از بحث این نوشته خارج است.

آمار دقیقی در دست نیست

در مقابل آمار دقیق از فروش کتاب طوری که چه میزان از این کتاب‌ها جلد مقوای ضخیم دارد و چه تعداد از آنها جلد مقوایی‌شان نازک است، آمارهای مختلفی داریم که سرانه مطالعه در ایران طی سال را 2 تا 90 دقیقه اعلام می‌کند. حتی آمار دقیق و قابل اتکایی از ضریب نفوذ اینترنت در ایران نداریم چه برسد به این‌که بخواهیم آمار مطالعه مردم با استفاده از رایانه و دستگاه‌های ارتباطی را به‌دست آوریم.

این مسائل در مورد محتوای دیجیتال به زبان فارسی که محتوای متنی بخشی از آن به حساب می‌آید، وجود دارد. پس نمی‌توانیم با اطمینان خاطر، فعالیت‌های خواندن مطالب را به حساب مطالعه بگذاریم. پرسش‌هایی مانند این که آیا خواندن در فضای سایبری سرانه مطالعه را بالا می‌برد و آیا خواندن مطالب در فضای سایبری، کیفیت مطالعه را تغییر داده، با توجه به موقعیت جغرافیایی، پاسخ متفاوتی دارد. البته در کشورهای صاحب فناوری و کشورهایی که مطالعه بخشی از فعالیت‌های روزمره مردم به حساب می‌آید نیز بحث بر سر پاسخ قطعی به این پرسش‌ها داغ است.

محمدعلی پورخصالیان

ضمیمه کلیک