امنیت غذایی؛ اسیر هیاهوی تبلیغات

معمولا اطلاعات و نشان‌های متعددی روی بسته‌بندی محصولات وجود دارد که شاید تا حدی موجب گیج‌شدن مخاطب نیز بشود.

نداشتن اطلاعات درست درخصوص نحوه اطمینان یافتن از سلامت مواد غذایی موجب شده این روزها برخی از سودجویان از این موضوع در جهت فریب ذهن مشتری و بازاریابی نادرست نیز استفاده کنند.

در گفت‌وگو با دکتر محمدحسین عزیزی، مدیرکل فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو، از سازوکار صدور مجوزها و پروانه‌های سلامت محصولات غذایی پرسیدیم و معنی و مفهوم و اعتبار نشان‌های درج شده روی بسته‌بندی محصولات غذایی را بررسی کردیم.

 چه مجوزهایی برای محصولات غذایی ضروری بوده و بهتر است هنگام خرید محصولات به آنها توجه کنیم؟

سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت، آخرین مرحله اخذ مجوز برای تولید و عرضه محصولات غذایی به بازار است. در واقع محصولاتی می‌توانند برای اخذ گواهی بهره‌برداری و ساخت سازمان غذا و دارو اقدام کنند که تمام مراحل لازم دیگر مانند نشان استاندارد، پروانه تأسیس و تولید و... را کسب کرده باشند. در نتیجه مصرف‌کننده وقتی محصولی را می‌خرد که نشان سیب سلامت دارد می‌تواند خیالش راحت باشد که آن محصول همه بررسی‌های مورد نیاز را با موفقیت گذرانده است، سایر مجوزهای مورد نیاز را نیز اخذ کرده و از هر نظر خط تولید آن محصول بدون ایراد و نقص بوده است. برای اخذ مجوز غذا و دارو تمام موارد دخیل در تولید - از بهداشت محیط تولید تا تجهیزات خط تولید، مواد اولیه و فرمولاسیون نهایی محصول - بررسی می‌شود و در صورت وجود مشکل در هریک از این موارد مجوز صادر نمی‌شود.

 در کنار نشان سیب سلامت با جدولی رنگی روی محصولات روبه‌رو می‌شویم. تفاوت این جدول با جدول ارزش غذایی درج شده روی بسته‌بندی محصولات چیست؟

جدول ارزش غذایی روی همه بسته‌بندی‌ها درج نمی‌شود. ضمن این که جزئیات بیشتری را شامل می‌شود و تمام ترکیبات موجود در محصول در آن درج می‌شود، اما در نشانگر سلامت فقط به میزان سه ماده مضر اشاره شده تا افرادی که مشکل فشار خون، چربی خون یا دیابت دارند و در مجموع همه افراد جامعه با دیدن رنگ‌های راهنما روی محصول بتوانند برای خرید آن با آگاهی بیشتری تصمیم بگیرند. در مجموع از سوی نهادهای بین‌المللی بهداشت و سلامت مانند سازمان بهداشت جهانی و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) توصیه شده‌است که مصرف این سه ماده غذایی در جوامع محدود شود تا افراد زندگی سالم‌تری داشته‌‌باشند. به‌همین دلیل این موارد به صورت واضح روی مواد غذایی درج می‌شود.

 آیا امکان تقلب در درج نشان سیب سلامت یا سایر گواهینامه‌ها روی محصولات وجود دارد؟ مصرف‌کننده چطور می‌تواند مطمئن باشد این نشان به صورت تقلبی روی محصولی که می‌خرد درج نشده‌است؟

تقلب در تولید هر کالایی نه تنها در ایران که در هر کشوری ممکن است رخ دهد. ما در سال گزارش‌هایی که از تولید محصول در مکان‌های بدون مجوز، غیربهداشتی و زیرزمینی دریافت می‌کنیم. نتیجه بررسی این گزارش‌ها اغلب به پلمب مکان، جمع‌آوری محصولات و امحای محصولات تقلبی و ناسالم منجر می‌شود. معمولا کارخانه‌های شناخته‌‌شده بدون اخذ مجوز محصولی را روانه بازار نمی‌کنند. از طرفی فروشگاه‌های معتبر و شناخته‌شده نیز اصولا دقت نظر بیشتری روی محصولاتی دارند که عرضه می‌کنند تا دچار دردسرهای ناشی از عرضه محصولات نامعتبر نشوند. به‌همین خاطر معمولا در این مکان‌ها محصول شرکت‌های بدون مجوز و متخلف عرضه نمی‌شود. توصیه ما به مردم این است که تا حد امکان محصولات غذایی شناخته‌شده را از فروشگاه‌های معتبر تهیه کنند تا کمتر در دام سودجویان گرفتار شوند.

 آیا پس از صدور مجوز نیز نظارتی بر روند تولید محصولات غذایی وجود دارد؟

معمولا نظارت مداوم در طول مدت اعتبار مجوز به صورت تصادفی و سر زده انجام می‌شود. این نظارت علاوه بر محیط تولید روی محصولات موجود در بازار نیز از طریق نمونه‌گیری انجام می‌شود و در صورتی که موردی مغایر با مجوز صادرشده باشد، با متخلف برخورد خواهد شد.

 چرا با وجود همه این نظارت‌ها، هر از گاهی با خبرهای نگران کننده‌ای از محصولات غذایی موجود در بازار روبه‌رو می‌شویم؟ اگر چنین نظارت‌های سفت و سختی انجام می‌شود خبر وجود روغن پالم در محصولات لبنی، آرسنیک در برنج‌های وارداتی، سم آفلاتوکسین در ذرت‌های وارداتی و... از کجا می‌آید؟

همیشه برخی افراد سودجو به دنبال تقلب و ایجاد سود بیشتر از روش‌های غیرمجاز برای خود هستند. به‌ویژه در شرایط اقتصادی کنونی چنین رفتارهایی بیشتر نیز شده‌است. معمولا فعالیت این افراد در مکان‌های بی‌نام و نشان مانند سوله‌های متروک و انبارهای زیرزمینی است که به محض شناسایی با آنها برخورد می‌شود. اما بخش عمده‌ای از مواردی که مد نظر شماست مربوط به خبرهایی است که به صورت نادرست یا ناکامل در فضای مجازی منتشر می‌شود و معمولا قصد و غرض‌ خاصی پشت آن است تا موجب نگرانی مردم شود. این در صورتی است که هر ماده وارداتی پیش از ترخیص از گمرک و همچنین هر محصول تولید داخلی پیش از ورود به بازار از چند مرحله بررسی و آزمایش عبور می‌کند و در صورتی که هر یک از شرایط مورد نظر را نتواند احراز کند، پروانه بهداشت و مجوز سازمان غذا و دارو را دریافت نخواهد کرد.

اگر تراریخته ناسالم است چرا مجوز می‌گیرد؟

تقریبا از روزهای ابتدایی سال 99 با تبلیغات جدیدی در تلویزیون و بیلبوردهای سطح شهر روبه‌رو شدیم که در آنها صراحتا محصولات تراریخته را محصولات مضر و خطرناک به‌ویژه برای سلامت کودکان معرفی می‌کرد و مدعی می‌شد محصول سالم، محصول «غیرتراریخته» است. به‌مرور این تبلیغات به شرکت‌های دیگر نیز راه پیدا کرد.

از مدیرکل فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو پرسیدیم اگر محصولات تراریخته موجود در بازار ناسالم و مضر  هستند، چطور مجوز عرضه در بازار را دارند؟

دکتر عزیزی در پاسخ می‌گوید: «ناسالم بودن محصولات تراریخته ادعایی است که برخی شرکت‌ها تنها برای سودآوری بیشتر به شکل رقابتی ناسالم در حال بهره‌برداری از آن هستند.»

وی در پاسخ به این پرسش که آیا نظارتی بر ادعاهای تبلیغاتی شرکت‌های مواد غذایی وجود دارد، تصریح می‌کند: «تبلیغات به‌دلیل بار مالی که به همراه دارد خیلی در قید و بند ضوابط نیست. امروزه حتی همکاری‌های لازم برای جلوگیری از پخش محصولات واقعا ناسالم نظیر انواع کرم‌ها و اسنک‌ها با وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو صورت نمی‌گیرد؛ چه برسد به این‌که بتوانیم روی محتوای آگهی‌های تجاری اعمال نظر کنیم. البته ما به‌دنبال تبلیغاتی که موجب جهت‌دهی نادرست افکار عمومی علیه محصولات تراریخته شده است مذاکراتی با شورای سلامت صدا و سیما داریم تا بتوانیم نظم بیشتری را بر انتشار محتوای تبلیغات محصولات اعمال کنیم.»

مدیرکل فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو در‌خصوص صحت این ادعا که محصولات تراریخته برای سلامتی مردم و به‌ویژه کودکان مضر هستند به جام‌جم می‌گوید: «محصولات تراریخته بیش از 50 سال است در جهان تولید و مصرف می‌شود. تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر مشکل‌ساز شدن مصرف این محصولات منتشر نشده است. از طرفی ما نیز برای واردات محصولات تراریخته مطابق سختگیرانه‌ترین استانداردهای جهانی عمل می‌کنیم. مردم باید بدانند سازمان غذا و دارو به محض این‌که گزارشی از مخاطره‌آمیز بودن محصول یا دارویی در کشور یا جهان مطرح شود، از پخش و مصرف آن محصول جلوگیری خواهد کرد؛ مانند اتفاقی که برای داروی رانیتیدین پس از هشدار سازمان غذا و داروی ایالات متحده رخ داد و بلافاصله در‌خصوص آن اطلاع‌رسانی و از سطح داروخانه‌ها جمع‌آوری شد.»

دکتر عزیزی با اشاره به این‌که استفاده از واژه «غیرتراریخته»حقه تبلیغاتی است تصریح می‌کند: «امروز شاهدیم برخی شرکت‌ها حتی برای محصولاتی که در دنیا تابه‌حال تولید تراریخته نداشته‌اند مانند روغن‌آفتابگردان، از واژه غیرتراریخته استفاده می‌کنند. درصورتی‌که در اصل همه روغن‌های‌آفتابگردان غیرتراریخته هستند و این موضوع منحصر به برند خاصی نیست. این اتفاق در مورد تبلیغ روغن‌های بدون کلسترول نیز افتاده‌است. زیرا روغن‌های گیاهی به‌کلی فاقد کلسترول هستند. یا روغن بدون ترانس نیز به همین ترتیب است. میزان هر چربی ترانس در تولید روغن‌ها استاندارد مشخصی دارد و همه شرکت‌های دارای مجوز سازمان غذا و دارو موظف به رعایت این استانداردها هستند وگرنه مجوز تولید و عرضه دریافت نمی‌کردند.»

ضعف در اجرا یا خلأ قانون  نظارت بر تبلیغات؟

به نظر می‌رسد یک خلأ قانونی در حوزه ادعای مورد اشاره در تبلیغات محصولات غذایی در رسانه‌ها وجود دارد؛ ادعاهایی سوار بر جو روانی و از مسیر ایجاد نگرانی در مردم موجب شکل‌گیری رقابت ناسالم و فروش بیشتر برای برخی شرکت‌ها می‌شود. به گفته مدیرکل فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو، شرکت‌های مواد غذایی نباید مواردی که از شروط اولیه تولید محصول‌شان است را به‌عنوان مزیت رقابتی خود مطرح کنند. برای مثال مسلما شیر نباید مواد افزودنی داشته باشد تا مجوز تولید و عرضه در بازار بگیرد. بنابراین نوشتن «بدون‌مواد‌افزودنی» روی بسته‌بندی شیر در جایی که قرار هم نبوده افزودنی داشته‌باشد فقط‌وفقط یک حقه برای فریب ذهن مخاطب ناآشنا با فرآیند تولید مواد غذایی است. دکتر عزیزی می‌گوید: «فقط شرکت‌های تولیدکننده را موظف می‌کنیم همه موارد افزودنی یا اعمال هر نوع فرآیند مهندسی‌شده در تولید محصول خود را روی بسته‌بندی کالا قید کنند تا مشتری انتخاب آگاهانه‌ای داشته‌باشد.» وی در ادامه تأکید می‌کند: «در تلاشیم این اوضاع را سروسامان دهیم اما از آنجا که قدرت اجرایی کافی برای برخورد با چنین تخلفاتی را نداریم، به‌ناچار مجبوریم این موضوعات را از مسیر زمانبر قضایی پیش‌ببریم و نتوانیم بلافاصله پیش از شکل‌گیری تصورات نادرست در افکار جامعه آنها را متوقف کنیم.»

به نظر می‌رسد لازم است سازوکار صدور مجوز جداگانه برای موارد مورد اشاره در بسته‌بندی محصولات غذایی و تبلیغات رسانه‌ای و محیطی هرچه زودتر طراحی و اعمال شود تا کمتر شاهد سوءاستفاده سودجویان از جو روانی و شایعات در حوزه تولید مواد غذایی باشیم.
 
عسل اخویان طهرانی - دانش و سلامت / روزنامه جام جم