ابهامات عمیق آب‌ های ژرف

طبق تعاریفی که در منابع علمی آمده، عمقی که برای آب‌های ژرف تعریف می‌شود بسته به هر کشور و منطقه‌ای متفاوت است اما به‌طور کلی به آب‌هایی که در عمق بیشتر از 1500متر قرار داشته باشند، آب ژرف می‌گویند.

سیستان‌وبلوچستان از استان‌هایی است که تا امروز برای دسترسی به آب‌های ژرف و پروژه‌های تحقیقاتی و اکتشافی، حفاری‌هایی در آن انجام گرفته است.

معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌عنوان متولی این پروژه در آبان امسال با حفر چاه‌سوم از به ثمر نشستن حفاری‌ها برای رسیدن به آب‌های ژرف استان سیستان‌و‌بلوچستان خبر داد.

در جریان این حفاری‌ها و حتی قبل از آن متخصصان علوم و مهندسی آب و صاحب‌نظران حوزه محیط‌زیست درباره پیامدهای منفی برداشت آب‌های ژرف هشدار دادند.

مسؤولان معتقدند بدون کامل‌شدن تحقیقات و به‌دست‌آمدن اطلاعات دقیق از پیامدهای این پروژه، دست به اقدام نزده‌اند اما با وجود پیگیری‌های جام‌جم برای پاسخ به برخی ابهامات و نقدهای متخصصان، هیچ‌یک از متولیان امر پاسخگو نبوده‌اند و درخواست برای مصاحبه را با وجود پیگیری‌ها حتی تا بیش از دو ماه تعویق انداختند.

در تماس تلفنی نهایی، روابط‌عمومی کارگروه آب معاونت علمی اعلام کرد تحقیقات دراین‌باره هنوز ادامه دارد و پاسخگویی بعد از به اتمام رسیدن تحقیقات انجام خواهد شد.

با این حال جام‌جم از دریافت اطلاعات تازه از سوی متولیان پروژه آب‌های ژرف در وزارت نیرو و معاونت علمی استقبال می‌کند زیرا آگاهی و دسترسی به اطلاعات شفاف از وضعیت آبی منطقه و راهکارهای مقابله با بی‌آبی حق تمام مردم این سرزمین است.

منبع تامین آب‌های ژرف، ریزش‌های جوی است که در برخی موارد عمر آنها به ۵۰۰سال می‌رسد. در برخی موارد نیز آب خارج‌شده از این مخازن ممکن است در حین عبور از لایه‌های زمین شور شود. به نقل از شماره‌اول نشریه «آب و توسعه پایدار» که در سال98 منتشر شده، تجدیدپذیری بــه معنــای تجدید هر سال آب نیست و ممکــن اســت دوره تجدیــد بــه 100، 500، 1000 یا حتی یــک میلیــون ســال برســد اما درنهایت تجدیدپذیر اســت (Foster 2006 و Louks). برخلاف تعریف ذکرشده تعاریف دیگری هم در مقالات علمی برای تجدیدپذیری آب به کار می‌رود برای مثال آبی که هر سال با بارش تجدید شود را تجدیدپذیر و اگر زمان تجدیدپذیری آب در مقایسه با عمر انسان بیشتر باشد تجدیدناپذیر نامیده می‌شود‌(Birka 2018).

در هر دو تعریف به نظر می‌رسد وقتی زمان تجدیدپذیری منبعی بسیار طولانی باشد می‌توان آن را در عمل تجدید‌ناپذیر فرض کرد. مواجهه جدی با کم‌آبی در بعضی از استان‌های کشور باعث شد تعدادی از پژوهشگران و مسؤولان به فکر استخراج این آب‌ها بیفتند. این موضوع در بیشتر کشورهای دنیا هنوز مورد بحث و بررسی است.

دراین‌خصوص مهدی معتق، محقق مرکز علوم‌تحقیقات زمین آلمان به خبرآنلاین گفته است: «به شکل کلی، آب ژرف جزو طبقه‌بندی آب‌های زیرزمینی حساب می‌شود... در مقایسه با آب‌های زیرزمینی در اعماق کم و متوسط(بین صفر تا ۳۰۰ متر) درباره آب‌های زیرزمینی ژرف در اعماق یک کیلومتر وبالاتر، نه‌تنها در ایران بلکه در کل دنیا مطالعات کمتری صورت گرفته و دانش زیادی از این مسأله وجود ندارد.»

تهیه پیوست زیست‌محیطی برای استحصال آب ژرف

منتقدان بهره‌برداری از آب‌های ژرف مواردی را مطرح می‌کنند که برخی از آنها را مسؤولان و موافقان طرح، با عدد و رقم توضیح داده‌اند اما بعضی از نقدها هم بدون ارجاع به پژوهش دقیق و مبتنی بر روش علمی با اظهارنظرهای کلی پاسخ داده شده‌ است.

نادر قلی‌ابراهیمی، دبیرکارگروه تخصصی آب، خشکسالی، فرسایش و محیط‌زیست معاونت علمی و فناوری، 21آبان‌1400 در گفت‌وگو با تسنیم گفت: «ما یک کار مطالعاتی و اکتشافی را در چند نقطه کشور شروع کردیم که این بررسی‌ها در سیستان با حفر چاه‌های اکتشافی ادامه دارد. بررسی‌های هیدرولیکی و شیمیایی آب آبخوان ژرف درحال انجام است. این کار صرفا توسعه فناوری است و هنوز به هیچ مرحله تولیدی یا مصرف نرسیدیم و کار ما با استفاده از انواع فناوری‌های روز دنیا مراحل مطالعاتی و مراحل شناسایی آن انجام شده و در مباحثی که برای نقاط مناسب حفاری، روش حفاری و فناوری‌هایی که مرتبط با آن هستند و همچنین در موضوع چگونگی برداشت از آبخوان، مطالعات خودمان را تکمیل می‌کنیم. اکنون چهار شرکت دانش‌بنیان در موضوع آب‌های ژرف فعال هستند.» یکی از روش‌هایی که احتمالا می‌توانست ما را به پاسخ بسیاری از پرسش‌هایمان برساند با خبرشدن از نام این شرکت‌ها بود که هنوز برایمان روشن نشده است.

ابراهیمی در جای دیگری از همان مصاحبه توضیح می‌دهد: «بحث بهره‌برداری از پروژه در اختیار دوستان وزارت نیرو است و قطعا اگر پروژه روزی به بهره‌برداری برسد یکی از الزاماتش پیوست زیست‌محیطی آن خواهد بود. اولویت اصلی آب‌شرب خواهد بود، قطعا پیوست زیست‌محیطی و سند زیست‌محیطی آن باید تهیه شود و به استناد آن مشکل خاصی ایجاد نشود.»

براساس این اظهارنظرها، این‌طور به‌نظر می‌رسد که حفاری‌ها در حالی انجام‌شده و ادامه دارد که هنوز پیوست زیست‌محیطی برای آن تهیه‌نشده و به‌طور قطعی روشن نیست که خطرات احتمالی یا آسیب‌های بلندمدت استفاده از این آب‌ها چه خواهد بود.

از سویی دیگر از گفت‌وگوهای رسانه‌ای مسؤولان این‌طور برداشت می‌شود که هدف از حفاری این چاه‌ها صرفا تحقیقات و اکتشافی است اما در مصاحبه‌ها فقط به وجه موفقیت‌آمیز حفاری و دسترسی به آبی که قرار است مشکل آب منطقه را حل کند اشاره می‌شود.

سوال ما از محققان و متولیان پروژه این است که اگر نتایج تحقیقات و مطالعات در سال‌های گذشته درباره استحصال آب‌های ژرف از منظر اقتصادی، زیست‌محیطی و علمی مثبت بوده که بهتر است برای اطلاع عموم اعلامش کنند اما اگر نقدها یا ابهاماتی دراین‌باره وجود داشته چطور حفاری‌ها ادامه داشته و بودجه‌های کلان صرف این کار شده است؟

براساس آنچه تسنیم اول اردیبهشت1400 منتشر کرده، حبیب‌ا... دهمرده، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی گفته‌است: «حفر ۱۰۰حلقه چاه ژرف را در برنامه داریم که با تحقق آن مشکل آب منطقه مرتفع خواهد شد.» در این اظهارنظر مشخص نشده که حفر 100حلقه چاه در چه بازه زمانی قابل اجراست و چقدر هزینه خواهد داشت و اگر قرار است این چاه‌ها مشکل کم‌آبی و بی‌آبی استان را حل کند آیا مردم در این مدت باز هم با مشکلات نداشتن آب مواجه خواهند بود؟

ابهام درباره هزینه‌های شیرین‌ کردن آب استحصالی

مهر امسال دکتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری درخصوص اهمیت آب‌های ژرف و ضرورت انعقاد قراردادهای لازم برای پیشرفت این پروژه در مصاحبه با مهر گفت: «درحال‌حاضر روی توسعه مدل علمی کشف این آب‌ها کار می‌کنیم تا به آب با کیفیت بهتری برسیم و امیدواریم در چاه‌های جدید به آب شرب نیز دست یابیم.»

براین‌اساس تاکنون هیچ‌یک از سه چاه حفر‌شده به آب قابل‌شرب نرسیده‌اند و برای این که آب برای مردم سیستان قابل استفاده شود نیاز به تهیه آب‌شیرین‌کن است.

این در حالی است که فروردین امسال احمدعلی موهبتی، استاندار سیستان‌وبلوچستان در نشستی که با دبیر ستاد آب و محیط‌زیست معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری داشت، گفت: «اگر ‌اینک ۴۰هزار میلیارد تومان داشته و پروژه آب شیرین‌کن را کلید بزنیم تا آب به این منطقه برسد سه تا چهار سال طول می‌کشد اما با ایجاد چاه سوم در سیستان ۱۰۰میلیارد مترمکعب آب مخزنی و جریانی ایجاد خواهد شد.» پس با این حساب برای بهره‌برداری از آب هر سه چاه به‌صرف هزینه شیرین‌کردن آب نیاز خواهیم داشت و این‌طور نیست که استحصال آب ژرف هزینه کمتر و سرعت دسترسی بیشتری برایمان داشته باشد. علیرضا قاسمی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان‌و‌بلوچستان هم در مصاحبه با تسنیم به این موضوع اشاره کرده که امکان تأمین آب آشامیدنی برای اهالی منطقه پس از شیرین‌سازی از منابع آب زیرزمینی میسر خواهد شد.

«ای‌سی» آب‌های ژرف، کمیتی که باید موردتوجه قرار بگیرد

رضا اردکانیان، وزیر سابق نیرو، آبان99 در گفت‌وگو با تسنیم گفته است: «نتایج حاصل از آزمایش‌های نمونه‌برداری صورت گرفته از عمق 2191متری این چاه نشان داد آب از نوع شور است و کیفیت آن مناسب مصارف شرب، صنعت و کشاورزی مناسب نیست و ای‌سی(EC) آب هم رقم بسیار بالایی در حد 25هزار میکروزیمنس بر سانتی‌متر است؛ البته برای جمع‌بندی نهایی باید با همکاری سازمان انرژی اتمی نمونه‌برداری‌ها به یک مرجع بین‌المللی که مجهز به تجهیزات لازم هستند ارسال شود که می‌توانند سن آب را تشخیص دهند تا متوجه شویم این آب فسیلی است یا یک منبع دینامیکی است که این کار هم در حال انجام است.»

هدایت الکتریکی آب یا ای‌سی با میزان املاح یا همان شوری آب رابطه مستقیمی دارد. موافقان طرح برداشت از آب‌های ژرف سیستان معتقدند رقم هدایت الکتریکی برای آب‌های ژرفی که تا به حال مورد بررسی بوده در حدودی است که با تصفیه ساده و کم‌هزینه به آب شیرین قابل تبدیل خواهد بود اما منتقدان دراین‌باره تردیدهایی را وارد می‌کنند و از آنجا که هزینه‌های شیرین‌کردن آب با املاح بالا بسیار زیاد است اظهار نگرانی می‌کنند که آیا برنامه‌ریزی مدونی برای این هزینه‌ها انجام شده است یا خیر؟ براساس اعلام سازمان جهانی بهداشت مقدار ای‌سی برای آب شهری نباید از 400میکروزیمنس تجاوز کند. اگر پس از استخراج آب‌ها مشخص شود هزینه شیرین‌کردن آن بسیار بیشتر است از آنچه تخمین زده شد‌ه این خطر وجود دارد که زمان و هزینه زیادی صرف پروژه‌ای شده باشد که احتمالا در سکوت خبری رها خواهد شد.

چرا سیاستگذاری دقیق و توجه به امنیت آبی منطقه مهم است؟

دکتر حجت میان‌آبادی، استادیار مدیریت منابع آب، هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت‌مدرس درباره این که آیا برداشت از آب‌های ژرف برای زمین‌های منطقه خطری دارد یا نه‌ به جام‌جم می‌گوید: «مسأله ما، آب ژرف یا احتمال فرونشست زمین در اثر برداشت آن نیست بلکه سوالات اساسی‌تری در‌این‌باره وجود دارد که به تضمین این پروژه مربوط است. هزینه‌های اقتصادی و زمانی که برای این کار صرف می‌شود تا چه حد مورد‌بررسی قرار گرفته و چه ضمانتی برای آن وجود دارد؟ اگر آب‌های ژرف را از منظر سیاستگذاری بررسی کنیم باید از خود بپرسیم که این آب‌ها قرار است چه تعداد از مشکلات کشور را حل کند؟ اگر این سوالات را پاسخ ندهیم نمی‌توانیم کار مفیدی انجام بدهیم. میزان آب‌های ژرف در استان سیستان ‌چقدر است؟ حجم قابل‌استفاده و قابل دستیابی آن چه میزان است و تا چه حد قرار است نیازهای آبی مردم آن استان را حل کند؟ وقتی از منظر سیاست به این موضوع نگاه کنیم باید امنیت آبی منطقه در اولویت باشد. از آنجا که تصفیه این آب‌ها هزینه می‌برد آیا انجام این کار عقلانی و منطقی خواهد بود؟ تبدیل آب ژرف با آب شربی که برای مردم قابل مصرف باشد چه مقدار هزینه می‌برد و آیا دولت باید برای انجام این مراحل یارانه بدهد؟ مسأله قابل تامل دیگر، پایداری و ریسک استفاده از آب‌هاست؛ آیا پژوهشی انجام‌شده که نشان دهد حفر چاه و استفاده از این آب‌ها در سیستان‌وبلوچستان، باغ‌های پسته در رفسنجان کرمان را به‌تدریج خشک نمی‌کند؟ به نظر می‌رسد قبل از اجرای پروژه‌های عملیاتی باید به تجربه بین‌المللی و مبانی علمی و عقلانی این موضوع رجوع کرد. بررسی تجربه کشورهایی مثل عربستان و لیبی می‌تواند نشان دهد این اقدامات تا چه حد علمی و موثر بوده و چه مسائلی را به دنبال خود ایجاد کرده است. گاهی در پاسخ به این انتقادات به مواردی اشاره می‌شود که اصلا مورد بحث نبوده است.»

دشواری‌های پمپاژ و انتقال

یکی از مواردی که به‌عنوان مسأله جدی از سوی پژوهشگران حوزه مهندسی منابع آب مطرح می‌شود هزینه استحصال آب از اعماق زمین است که بسیار بیشتر از دسترسی به چاه‌های عمیق آبرفتی خواهد بود و به عقیده محققان از آنجا که این آب‌ها سال‌های سال در اعماق زمین بوده‌اند، برداشت‌شان خطر بر هم خوردن تعادل زمین را هم در پی دارد. درست است که بعضی از کشورها در دنیا از منابع آب ژرف برای تامین آب شهری و کشاورزی استفاده کرده‌اند اما آیا قیاس این کشورها با ایران کار درستی است؟ آیا وضعیت مناطقی از ایران که قرار است برای بهره‌برداری از آب‌های ژرف مورد استفاده قرار بگیرند با شهرهای مختلف کشورهایی که این طرح را اجرا کرده‌اند یکسان است؟ در مقایسه با موارد موفق حفاری در کشورهای دیگر اولین چیزی که باید به‌طور دقیق درباره آن صحبت شود، عمق آب، هزینه‌های انجام‌شده در فرآیند پمپاژ به سطح زمین و شیرین‌کردن آب، میزان آب تولید‌شده در طول روز و حجم کلی آب ژرف قابل استفاده است.

مریم ملی - دانش / روزنامه جام جم