درباره دید و بازدید خانوادگی و احوالات آن
به همین دلیل هم ایرانیان از دیرباز و از همان دوران باستان به مناسبت شب یلدا که در باورهای میترائیسم یا مهری روز تولد خورشید است، دور هم جمع شده و آیین‌های باستانی را بجا می‌آوردند. محور این دور همی‌ها هم بزرگ‌ترهای خانواده و فامیل بودند. همه در خانه پدربزرگ و مادربزرگ یا سایر بزرگ‌ترهای فامیل جمع شده و در این دورهمی با شاهنامه‌خوانی و فال حافظ ضمن گرامیداشت آیین نیاکان‌مان پیوندی دوباره میان سنت‌های گذشته و فرهنگ امروزی برقرار می‌کردند. هنوز هم یلدا مثل دوران گذشته بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن خانوادهها و صلهرحم و دیدار با بزرگ‌ترهاست. هر چند سنت زیبای یلدا هم از برخی آسیب‌ها در امان نبوده و تجمل‌گرایی و چشم و هم‌چشمی در کنار گرانی و مشکلات اقتصادی گاهی وقت‌ها باعث شده تا جشن یلدای برخی خانوادهها از سنت‌های اصلی خودش فاصله بگیرد. با تمام اینها همچنان باید یلدا را گرامیداشت، چراکه به بهانه یک دقیقه سیاهی بیشتر، نور حضور دور هم و یاد کردن از بزرگ‌ترهای خانواده و فامیل را در دل ما می‌تاباند. پای صحبت‌های سیدامیر عباس عبداللهی، جامعه شناس مذهبی می‌نشینیم تا در گفت و شنود با وی یلدا را از نگاهی دیگر ببینیم.
به نظر می‌رسد جشن‌هایی که در مناسبت‌هایی همچون یلدا گرفته می‌شود در ایجاد انسجام اجتماعی و بجا آوردن سنت‌ها و همچنین توصیه‌های دینی همچون صلهرحم بسیار اثرگذار است. اهمیت برگزاری چنین مراسمی را در دنیای امروز و در جامعه کنونی چگونه ارزیابی می‌کنید و برپایی چنین مراسمی چقدر می‌تواند به انسجام خانواده و فامیل کمک کند؟
با توجه به ویژگی‌های عصر دیجیتال و عصر دیتا و تغییراتی که در ساختار خانوادهها ایجاد شده و خانوادهها از خانواده‌های توپی شکل یا گسترده به خانواده‌های عصایی یا موزائیکی و هسته‌ای تبدیل شده است، مناسبت‌هایی مثل شب یلدا می‌تواند به انسجام خانواده کمک کند. این مسأله انسجام بخشی می‌تواند برای پیوستگی میان خانوادهها اهمیت زیادی داشته باشد. به‌خصوص در زمانه‌ای که با عنایت به گسترش فضای مجازی و سبک زندگی ناشی از آن شاهد گسست پیوندهای خانوادگی هستیم، مناسبت‌های این‌چنینی بهانه‌ای برای گرد هم آمدن خانوادهها فراهم می‌کند و این گردهمایی‌ها رشته‌های پیوندهای خانوادگی را دوباره به هم گره زده و حتی مستحکم‌تر می‌کند. این مسأله با عنایت به فرورفتگی‌ها و گسل‌های اجتماعی اتفاق افتاده در جامعه می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد. مراسمی مانند شب یلدا، عید نوروز یا سایر جشن‌های ملی و مذهبی و جمع شدن خانوادهها گرد هم به این مناسبت‌ها می‌تواند بخشی از شکاف‌هایی را که عصر دیجیتال به ما تحمیل کرده ترمیم کند و خانوادهها با دور هم نشستن و در کنار هم بودن، انس و الفت بیشتری نسبت به همدیگر پیدا می‌کنند. همین صحبت کردن در شرایطی که اغلب ما کمترین فرصت را برای گفت‌وگوی اعضای خانواده با یکدیگر داریم، می‌تواند نقش بسیار مهمی در ایجاد مودت میان اعضای خانواده و فامیل داشته باشد و اصولا فلسفه صلهرحم و سفارشی که در اسلام بر آن شده است نیز بر همین مبناست و ما می‌بینیم به بهانه‌هایی همچون شب یلدا اعضای خانواده دور هم جمع می‌شوند و این صلهرحم و این ارتباطات خانوادگی و فامیلی در چنین مناسبت‌هایی تقویت می‌شود.
جشن یلدا درست است که یک آیین باستانی و سنت ایرانی است که به واسطه صلهرحم آن رنگ و بوی اسلامی و دینی هم پیدا کرده اما در سال‌های اخیر شاهد ورود آفت تجمل گرایی به مراسم یلدایی بوده‌ایم به‌طوری که هزینه‌های گزافی برای برپایی جشن و مراسم شب یلدا صرف می‌شود و برخی خانوادهها این دورهمی خانوادگی را به یک مراسم پرزرق و برق برای نمایش ثروت و داشته‌های خود تبدیل می‌کنند. آسیب چنین رفتاری را بر فلسفه اصلی دورهمی شب یلدا چگونه می‌بینید؟
اگر بخواهیم بحث خود شب یلدا را در طول تاریخ ایران بررسی کنیم، می‌بینیم که این شب به‌عنوان شبی برای همبستگی و دور هم نشستن و تجدید میثاق‌های اجتماعی بوده است. در زمان قدیم خانوادهها و فامیل با کمترین امکانات دور هم می‌نشستند و پذیرایی این مهمانی و دور همی در حد دانه کردن انار یا پذیرایی با میوه‌های خشک مثل انجیر و کشمش بود. در واقع قدیم‌تر‌ها، بزرگ‌ترهای فامیل هر چه را در دسترس داشتند به‌عنوان پذیرایی وسط می‌گذاشتند اما بحث اصلی پذیرایی یا چگونگی تزئین سفره‌های یلدایی نبود، بلکه اصل ماجرا این بود که خانوادهها کنار هم بنشینند و با هم گفت‌وگو کنند تا انتقال فرهنگی و انتقال پدیده‌های اجتماعی اتفاق بیفتد اما درسال‌های اخیر با طرح مباحث تجملاتی و برخی زوائد، با عنایت به شرایط اقتصادی موجب شده تا این اصل دور همی و صلهرحم تحت تاثیر قرار بگیرد و هدیه‌های آنچنانی یا آجیل‌های گران قیمت و تزیئنات تجمل گرایانه، اصل همبستگی و بهانه اصلی جشن‌های این‌چنینی را زیر سؤال ببرد. یعنی هر قدر تجمل در مناسبت‌هایی همچون شب یلدا زیادتر شود، ارتباط و انس اجتماعی کمتر خواهد شداما جامعه ما دچار گسست و شکاف طبقاتی شده است. یعنی اگر شما شب یلدای نیاوران را با شب یلدای مناطق پایین شهر مقایسه کنید، متوجه این تفاوت و نمایش شکاف طبقاتی خواهید شد.
نقش بزرگترها در شب یلدا و دورهمی‌های یلدایی و دستیابی به هدف اصلی این دورهمی‌ها یعنی همبستگی اجتماعی، مودت و دوستی بیشتر میان اعضای خانواده چیست؟
اصلا بزرگترها و تازه شدن دیدار بین اعضای خانواده و فامیل با محوریت آنها بهانه اصلی برپایی مراسمی همچون شب یلداست. در گذشته هم بزرگترها رکن کلیدی این مراسم بودند. خانواده و فامیل در خانه بزرگترها جمع می‌شدند و آنها شاهنامه می‌خواندند، فال حافظ می‌گرفتند و بریا جوان‌ترها قصه‌های باستانی را روایت می‌کردند تا هم احترامی به ادبیات ایران باستان باشد و هم اهمیت دادن به هنر و شعر و شاعر. بنابراین بحث بزرگترها و پدرسالاری را در مراسم شب یلدا می‌بینیم اما هم اکنون این مسأله کمرنگ‌تر شده است و آن جایگاه بزرگترها و فرهنگ پدرسالاری از بین رفته و ازسوی دیگربا نسلی مواجهیم که حتی بلد نیستند از دیوان حافظ یا شاهنامه روخوانی کنند و موضوعات خود را از دل اشعار حافظ احصا کنند. به همین علت هم آن انتقال تجربه و فرهنگی که از طریق خوانش و درک ابیات شاهنامه یا مضامینی که در دیوان حافظ هست و با توجه به فولکلوری که در شاهنامه و دیوان حافظ وجود دارد، اتفاق نمی‌افتد. به همین دلیل است که ما با مشکل و شکاف انتقال فرهنگ و تجربه مواجه‌هستیم.
یعنی از نگاه شما بخشی از انقطاع و شکاف‌های نسلی که امروز ما در جامعه با آن مواجهیم می‌تواند به دلیل فاصله گرفتن از سنت‌ها و ادبیات سنتی و حماسی ما همچون شاهنامه یا ذخایر غنی ادبی همچون اشعار حافظ و سعدی باشد؟
قطعا. ما باید به جای ظواهر بر مفاهیم و احیای سنت‌ها تمرکز کنیم . فرهنگ امروز ما را با فرهنگ گذشته مرتبط می‌کند و پیوند می‌زند. ما با این گسست فرهنگی روبه‌رو هستیم. جامعه امروز ما دچار بحران فرهنگی و روابط اجتماعی است و ما این را در سطوح ابتدایی و حتی دانشگاه می‌بینیم. دانشگاه‌های ما نتوانسته‌اند در انتقال فرهنگ و مفاهیم اصیل ایرانی ــ اسلامی خوب عمل و این فرهنگ را احیا کنند. این در حالی است که زمان قدیم در همین شب یلدا این انتقال فرهنگ اتفاق می‌افتاد و انتقال معنا و گویش‌ها در قالب داستان‌هایی که از سوی بزرگترها از شاهنامه فردوسی، لیلی و مجنون نظامی یا سایر متون کهن نقل می‌شد، مشاهده می‌کردیم. الان در شب‌های یلدا کمتر این مسائل را می‌بینیم و اغلب اوقات مراسم این شب‌ها به دورهمی‌های تجملاتی تبدیل شده است. در نهایت هم به خواندن متنی نصفه نیمه از فضای مجازی یا گرفتن فالی از حافظ اکتفا می‌شود. اما آن انتقال فرهنگ اتفاق نمی‌افتد، چراکه ادبیات فضای مجازی ادبیات شکسته شده است و آن ادبیات اصیل ایران باستان را نمی‌توانیم در این فضا داشته باشیم.
برخی افراد هم از میزهای تجملاتی و تزئینات یلدایی آن عکس می‌گیرند و در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند تا یلدای لاکچری‌شان را به رخ دیگران بکشند.
عکس گرفتن از سینی، خوراکی‌ها و تزئینات شب یلدا و به اشتراک‌گذاری آن در فضای مجازی ناشی از نگاه پوپولیستی نسبت به این مسأله است در واقع ما در این مسأله با یک نگاه عوام‌گرایانه، تجمل‌گرایانه و لیبرالیستی مواجه هستیم و متاسفانه این نگاه در جامعه اسلامی ما رشد پیدا کرده است.
پیشنهاد شما برای برگزاری یک مراسم و دورهمی شب یلدا که بتواند برای‌مان دستاوردهایی مثل مودت بین اعضای خانواده و همبستگی اجتماعی را داشته باشد و بتوانیم از آن بهره ببریم چیست؟
من این را بحث بازگشت به اصل خویش می‌دانم و معقتدم اگر ما به گذشته خودمان برگردیم و آنچه را داشته‌ایم، احیا کنیم چیز دیگری نیاز نداریم . در شب یلدا لازم است تا همان سنت‌های قدیم را بجا بیاوریم. دور‌هم جمع شویم حافظ و شاهنامه بخوانیم و حتی اگر در خواندن ابیات شاهنامه مشکل داشته باشیم باز هم برای ما یک تلنگر است تا بتوانیم خودمان را با سنت و فرهنگ اصیل و چند هزار ساله خودمان پیوند دهیم. شب یلدا از نظر مفهومی یک دقیقه طولانی‌تر است، یعنی یک تحول، رویش و نشانی. باید شب یلدا را این‌گونه تعریف و تفسیر کرد و این پیام طبیعت برای انسان‌هاست و انسان در طبیعت محصور است و باید به ادبیات، سنت‌ها و به طریقت مانای پیشینینان احترام گذاشت حتی به بهانه شبی که یک دقیقه از شب قبل از خودش طولانی‌تر است.
شب یلدا تفاوتش با شب قبل و بعد خود تنها یک دقیقه است. شبی که به‌واسطه همین یک دقیقه تفاوت توانسته است عنوان طولانی‌ترین شب سال را از آن خود کند. در باورهای باستانی ما ایرانیان، یلدا شب تولد خورشید است. یلدا در فرهنگ فارسی معین «تولد و زایش» آمده است و در لغت‌نامه دهخدا معنای «میلاد» دارد. شب یلدا، در باور ایرانیان شبی است که نور بر تاریکی چیره می‌شود و خورشید دوباره زاده خواهد شد. گرامیداشت شب یلدا و روز پس از آن، خرم‌روز، مدت‌ها پیش از ظهور زرتشت در ایران، احتمالا از زمان آیین مهرپرستی، در ایران رواج داشته است. آنها این شب را شب تولد الهه مهر، میترا می‌دانستند که برای جشن گرفتن آن گرد آتش جمع می‌شدند.
یلدا برای روحیه لطیف شاعران هم شبی پر از استعاره‌های دلنشین است و شعرای بسیاری یلدا را دستمایه سرودن شعر قرار داده‌اند. همچنان‌که امیر خسور دهلوی می‌گوید:
هر شبی در غم هجرت شب یلداست مرا
که به سالی به جهان یک شب یلدایی هست
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
یک کارشناس روابط بینالملل در گفتگو با جامجمآنلاین مطرح کرد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
