سلامت روانی و اجتماعی در گرو تفریحات سالم

وی معتقد است گرچه در سال‌های گذشته زندگی مردم متاثر از بحران کرونا و بروز و ظهور تحولات نو اجتماعی بوده اما این مسأله نباید به منزله عبور خانواده ایرانی از لبخند، همگرایی، محبت و شاد زیستن باشد. موسوی‌چلک می‌گوید: «درست است که وضعیت معیشتی برای ادامه حیات تعیین‌کننده است اما انسان حقیقی نیازمند فراغت، آرامش و تجربه همزیستی لذتبخش است.»
با این اوصاف باید نسبت به بازتعریف تفریح و شادی در جامعه‌ ایران پساکرونا که دورانی جدیدی از ارتباطات جمعی، اعم از مجازی و فیزیکی را در کنار تحولات جدید اجتماعی تجربه می‌کند، صحبت‌ کنیم. پس باید از این منظر به موضوع نگاه کنیم که تفریح سالم چیست و اثرات آن در نشاط و سلامت خانواده ایرانی چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این سؤال به سراغ سید حسن موسوی‌چلک می‌رویم و درباره چند و چون این ماجرا با وی به گفت‌و‌گو می‌نشینیم. 

 آقای موسوی‌چلک شما همواره در گفت‌و‌گو‌های‌تان نسبت به نقش شادی و نشاط در ارتقای سلامت جامعه ایرانی تاکید می‌کنید. تعریف شما از تفریح سالم برای یک خانواده چیست؟ 
تفریح را باید در ظرف اوقات فراغت ریخت تا بتوانیم بیشتر و بهتر از آن بهره‌مند شویم. عبور از روزمرگی و استفاده بهینه از زمان، جمع خانواده و تعاملات اجتماعی تحت هرشرایطی را می‌توان تفریح دانست. یک خانواده می‌تواند به فعالیت‌های روزمره خود جنبه تفریحی بدهد. یعنی افراد یک خانواده با توجه به جایگاهی که برای خود تعریف کرده‌اند، چه در خانه و چه در جامعه، براساس شرایطی که در آن قرار دارند، سرگرمی ایجاد کنند و از همزیستی و همراهی لذت ببرند. بخشی از اوقات فراغت به تعاملات روزمره برمی‌گردد که به‌رغم مشکلات و روال عادی زندگی در جریان است و بهره‌مندی از نشاط در چنین شرایطی بستگی به هنرمندی و روحیه افراد در مروادات‌شان دارد. اگر چنین اتفاقی رخ بدهد، نه‌تنها در انرژی‌بخشی به فرد موثر خواهد بود، بلکه در روند افزایش سلامت اجتماعی نیز تاثیرگذار است. بنابراین جامعه نیازمند فرهنگسازی درست در زمینه کاربرد تفریح‌های سالم در اوقات فراغت است و این امر جز با هم‌افزایی نهادها و مردم برای تعمیق امید به زندگی تحقق نمی‌یابد.
   
شما در یک طرح 32 بندی که در همایش سیاست‌گذاری اجتماعی سال جاری اراده کرده بودید، نسبت به گسترش امیدواری در بین شهروندان تاکید داشتید. اگر امیدواری را به معنای سلامت اجتماعی فرد بدانیم، میزان اثرپذیری آن از شادی و نشاط چگونه است؟ 
در تعریف من از خانواده، بین شادی و امیدواری ارتباط مستقیمی وجود دارد. یعنی هر قدر اوقات فراغت پربارتر باشد، شاخصه‌های سلامت‌های روانی و اجتماعی اعضای خانواده بالاتر می‌رود و اگر جامعه‌ای از این ویژگی‌ها برخوردار نباشد، شاخصه‌های سلامت اجتماعی آن پایین آمده و آسیب‌ها و مسائلی همچون احساس تنهایی در آن بیشتر می‌شود. به‌تبع چنین شرایطی، قطعا شاهد افت امیدواری، افزایش کسالت و انفعال در رویکردهای فردی و جمعی خواهیم بود. افراد در اجتماع کنونی به‌خصوص دوران قبل و بعد از شیوع کرونا‌ویروس، بیشتر به طرف گروه‌ها و بازی‌های مجازی و فردی می‌روند که این‌گونه اثربخشی سالم در افراد جامعه صورت نمی‌پذیرد. شاخص‌های سلامت خانواده را می‌توان در افزایش محبت متقابل، مشارکت در امور و همکاری باهم، بهره‌وری و خلوص در کنار هم بودن جست‌وجو کرد. 
   
تاثیر بحران‌های فراگیری مثل کرونا و تشنجات اجتماعی بر نشاط خانواده‌ها را چگونه ارزیابی‌می‌کنید؟ 
بحران‌ها را باید با نوع، شدت و مدت آنها سنجید، چون هرکدام از آنها تبعات مخصوص خودش را دارد. تبعات و آثار کرونا ادامه‌دار است و همچنان جریان دارد. مردم جهان سه سال است با این پاندومی دست و پنجه نرم می‌کنند و عواقب آن برای سبک زندگی مردم ادامه خواهد داشت. مسأله رفتار ما و نوع سرگرمی‌ها هم از قاعده کرونا مستثنا نمانده است. گرایش به سمت فضای مجازی، کاهش گفت‌و‌گو و تعامل، کم‌تحرکی و فراموشی برخی عادات و رفتارها و مجازی‌گردی را نباید دست‌کم گرفت زیرا تبعات سختی برجای گذاشته‌اند.
   
منظور شما از تبعات سخت چیست؟ مگر باید منتظر چه اتفاقی باشیم؟ 
ما از آن دسته جوامعی هستیم که دچار درهم‌تنیدگی مشکلات شده است. یعنی همه رویدادها علاوه‌بر رابطه طولی، نسبت به همدیگر اثرگزاری متقابل دارد. مثلا مردم ما با واکسیناسیون از خطر جانی کرونا فاصله می‌گیرند اما به‌ناگاه با ناآرامی‌های اجتماعی روبه‌رو می‌شوند و پس از فروکش کردن این ناآرامی‌ها نوبت به صحبت کردن همه از مشکلات معیشتی و تورم اقتصادی می‌رسد. روشن است که در چنین شرایطی کیفیت شادی و نشاط کاهش پیدا می‌کند. بخشی از تعریفی که شهروندان از سرگرمی و شادی دارند، ارتباط مستقیمی با رفاه، امنیت مالی و شغلی دارد. درست است که این همه قضیه نیست اما وقتی رخدادهای جامعه ما درهم تنیده است، پس نمی‌توانیم منکر نقش مادیات در بخشی از نشاط و خوشحالی خانواده و شهروندان شویم. وقتی گروهی از جامعه به دلیل مشکلات اقتصادی با محدودیت در انتخاب نوع سرگرمی روبه‌رو می‌شود، بازهم زندگی مجازی جان می‌گیرد و فرد به دنبال نیازهایش در چنین فضایی می‌گردد. در این شرایط متاسفانه خودنگهداری برای افراد ضرورت پیدا می‌کند ولی اولویت نیست. 
   
چطور باید تاثیر عوامل بیرونی بر شادی خانواده را کاهش داد؟ 
نوع تفریح باید متفاوت باشد. به یقین در دوران کودکی و بزرگسالی هر فردی یک نوع سرگرمی دارد که حتی باتوجه به نوع تحصیلات و چگونگی تحصیل، این مهم می‌تواند تفاوت داشته باشد. بی‌تردید گذران مناسب اوقات فراغت در ارتقای تجربه، دانش و سطح آگاهی فرد تاثیرگذار است. همگان می‌توانند یاد بگیرند با برنامه‌ریزی مناسب برای تفریح در اوقات فراغت، روی کیفیت زندگی خویش تاثیر مثبتی بگذارند. من در یکی از گفت‌و‌گوهایم مثال زدم که در زمان‌های قدیم، این بازی‌های قدیمی مثل «لی‌لی، هفت‌سنگ، قایم‌باشک‌بازی، وسطی‌، یک قل دوقل و...»‌ انجام می‌شد؛ تمامی این بازی‌ها کمک می‌کرد تا علاوه‌بر تخلیه انرژی و تمرین ذهنی، ارتباطات میان اعضای خانواده و همسایه‌ها و آشنایان افزایش یابد و این‌گونه سلامت روان و جامعه نیز به وجود می‌آمد اما اکنون تفریح‌ها بسیار متفاوت شده، ویژگی‌های پیشین را دارا‌نیست و درخانه، حضور در فضای مجازی و به صورت انفرادی صورت می‌پذیرد. به همین دلیل بخشی از گرفتاری‌هایی که در جامعه امروز تجربه می‌شود به علت استفاده نادرست از زمان است.
   
شما در بیان‌تان به تاثیر موقعیت بر شادی هم اشاره کردید، موقعیت (زمانی و مکانی) چه تاثیری بر زیست بهتر خانواده‌ها دارد؟ 
برای بهتر زیستن در گام اول، نباید از واقعیت‌ها فرار‌کنیم. در صحنه‌ای که هستیم، بمانیم. باید بپذیریم که در کدام نقطه از کره زمین ایستاده‌ایم. پذیرش حقیقت موجود برای حرکت و رشد بسیار مهم است. شجاعت پذیرفتن این‌که کجای زمان و مکان هستید، اوج پختگی است. گام دوم ماندن در کنار خانواده و ضرورت باهم‌بودن است. ما در نهاد خانواده ظرفیت‌های بزرگی داریم ازجمله محبت، علاقه، همبستگی، احترام و حضور توامان و مثال زدنی مادر و پدر که در فرهنگ ما ایرانی‌ها جایگاه مهمی دارند. در گام سوم باید با برنامه‌ریزی زمان مناسبی را برای در کنار هم بودن اختصاص دهیم. کنارهم بودن موجب حفظ هویت فرزندان و تحکیم بنیاد خانواده می‌شود. حضور صرفا فیزیکی کافی نیست، باید گفت‌و‌گو و همکاری خانوادگی براساس علاقه و محبت به یکدیگر تقویت و تشکیل شود. البته باید حد و مرزهایی هم رعایت شود. به عنوان مثال باید به میزان کنترل‌ و مراقبت‌ از فرزندان اشاره کرد و گام چهارم، حرکت به سمت تغییر نگرش‌هاست. ما باید از مطلق‌انگاری شرایط فاصله بگیریم تا خانواده‌ای شاد و متعادل داشته باشیم. نگاه صفر و صدی انرژی خانواده را تحلیل می‌برد. به همین خاطر باید منطقی و واقع‌گرایانه از همه فرصت‌های زندگی‌ بهره ببریم. 
   
نوآوری‌ در شادی و کنار هم بودن اعضای خانوادگی چقدر موثر است؟ 
ما در شرایط عادی با دور هم غذا خوردن، گفت‌و‌گو، پیاده‌روی، پارک رفتن، سینما، موسیقی مناسب گوش‌دادن و سفرهای بلند و کوتاه یا حتی پخت غذا می‌توانیم یک خانواده را شاد نگه‌داریم و خوشحال باشیم. البته با افزایش زندگی در فضای مجازی، شاید برخی از انواع اینها مثل صله‌رحم کمرنگ شده باشد اما بازهم باید نسبت به آنها تاکید کنیم. سلامت روان انسان در شادی، جنب و جوش و تعاملات است. نباید شرایط اقتصادی یا هرچیزی، تعاملات ما و سلامتی روحی ما رو هدف قرار دهد. باید اعضای خانواده با مدیریت صحیح فرآیندها نسبت به مشکلات فائق آمده، اجازه ندهند که این مسائل واقعیت زندگی را از آن بگیرد و مقابل دید آنها لنز کدر قرار دهد. باید بزرگ‌ترهای خانواده، الگوی کوچک‌تر‌ها باشند. باید بزرگ‌ترهای خانواده با رفتار صحیح، زیست سالم و نحوه تفریح سلامت و درست را به فرزندان منتقل کنند. نباید فراموش کنیم که فرزندان ما مثل ما فکر و مثل ما انتخاب نمی‌کنند. درک این تغییر و شرایط و برنامه‌هایی که بتواند موافقت همه اعضا را به همراه داشته باشد و اقناع‌سازی کند، بسیار مهم است. این مسأله شاید بتواند به کاهش ناملایمتی‌ها و افزایش صبر و همگرایی در مقابل فشارهایی که از بیرون به خانواده‌ها تحمیل می‌شود، کمک کند و موجب ارتقای سلامت روانی جامعه و حفظ نشاط و شادابی شهروندان شود. 

افزایش شادی و نشاط در خانواده‌ها
شادی و تفریح یک موضوع شخصی و جمعی است و مردم درواقع خودشان تعیین‌کننده نوع و زمان تفریح، استراحت و سرگرمی‌شان هستند. البته مسئولان نیز باید در این زمینه بسترسازی مناسبی انجام دهند تا امکان این تفریح‌ها فراهم شود. کمک به افزایش رفاه، امنیت شغلی، حمایت از مادران، تسهیل شرایط کاری پدران و کاهش هزینه‌های تحصیل و اداره خانواده، ارتباط مستقیمی با شکل‌گیری بسترهای شادی و نشاط دارد. باید یک مرد به اندازه کافی کار کند و به همان اندازه هم در کنار خانواده‌اش باشد. اگر این توازن به‌هم بریزد؛ انزوا، فاصله و ضعف روانی به‌وجود می‌آید. از سوی دیگر رسانه‌ها‌‌ هم باید با آموزش هدفمند و سرگرمی مناسب به سراغ خانواده‌ها آمده و بخشی از نیاز آنها را رفع کند. تزریق امیدواری و ترویج برنامه‌ریزی در دل نهاد خانواده، بزرگ‌ترین کاری است که یک رسانه می‌تواند انجام بدهد. باید در سبد خانوار برای اوقات فراغت برنامه‌های مرتبط با بهره‌وری در نظر گرفته شود تا همگان در برنامه‌ریزی‌های کاری به صورت روزانه، هفتگی و ماهانه، تفریح و سرگرمی را جدی بگیرند و دور هم جمع شوند. خانواده نیازمند فرهنگسازی درست در زمینه کاربرد تفریح‌های سالم در اوقات‌فراغت است و این امر جز با همیاری و هم‌افزایی مسئولان و مردم در کنار یکدیگر تحقق نمی‌یابد.

منبع: ضمیمه چاردیواری روزنامه جام‌جم