اگر جدی گرفته می‌شد

البته این نظرخواهی‌ها موضوعات مختلفی دارد؛ گاه برای انتخاب بهترین‌های سال صورت می‌گیرد، گاه بهترین‌های دهه در آنها تعیین می‌شود یا بهترین در یک گونه سینمایی یا موضوعی چون اقتباس را در بر می‌گیرد، البته گاهی هم بهترین‌های تاریخ سینمای ایران مورد نظر سنجی قرار گرفته است.

در کنار همه اینها با توجه به وجود برخی مجلات تخصصی‌تر و خاص‌تر، نظر سنجی‌ها به بخش‌هایی مثل بهترین فیلمنامه یا بهترین فیلم از لحاظ فنی و تکنولوژیک هم کشیده شده است.

چنین تنوعی کاملا طبیعی است زیرا فارغ از کیفیت، نقد فیلم در ایران دارای سنت و تاریخچه است؛ بیش از نیم قرن پیش، مجلات مختلف اعم از تخصصی و عمومی نقد فیلم را در دستور کار خود داشته‌اند. در این شرایط طبیعی است که فهرست‌های مختلفی از بهترین‌های سینمای ایران وجود داشته باشد.

اما سوال اینجاست چقدر این فهرست‌ها قابل اعتناست؟ چقدر می‌توان از آنها نتیجه گرفت و درباره‌شان وارد بحث و گفت‌و‌گو شد؟ بسیاری از این فهرست‌ها شبیه به قسمت تزئینی مجله است زیرا مجلاتی که این نظرسنجی‌ها را برگزار کرده و می‌کنند از تحلیل نتایج یا بیان فرضیه‌ها و رویکرد خود در نظرخواهی ناخودآگاهانه اجتناب می‌کنند.

دوری از تحلیل و بررسی فهرست‌ها خود نشان از آن دارد که با وجود تنوع، جدی گرفته نمی‌شود و ذائقه و سلیقه منتقدان و حتی سطح نقد در کشور با زیر نظر گرفتن این فهرست‌ها سنجیده نمی‌شود، در صورتی که چنین مساله‌ای کاملا طبیعی و امکان‌پذیر است؛ همان‌طور که در مورد نمونه‌های خارجی چنین می‌کنند.

مثلا فهرست مجلاتی چون ساید اند ساوند یا امپایر یا حتی فهرست‌ رسانه‌های کم‌اهمیت‌تر مورد ارزیابی و نقد جدی قرار می‌گیرد و نتایجی کلان از آنها گرفته می‌شود. در واقع در مجلات حتی جدی و صاحب سبک ایران بیشتر با نگرشی سهل‌انگارانه و فکر ناشده فهرست‌ها تهیه می‌شود. بسیاری از منتقدان نیز این فهرست‌ها را جدی نمی‌گیرند.

البته در مواقعی هم این فهرست‌ها تأثیر گذار است؛ در ایام جشنواره و پس از آن، اعلام نظر منتقدان به دلیل داغ بودن خبری مسأله، گاهی واکنش‌هایی را چه از طرف فیلمسازان و چه از طرف مسئولان و داوران جشنواره بر می‌انگیزد. اما باید توجه کرد که اهمیت این فهرست‌ها به واسطه اهمیت خبری است، نه سنجش ذائقه نویسندگان سینمایی و جایگاه فیلم‌ها در زمانه ما.

نکته اساسی دیگر این است که منتقدان به لحاظ کمی در ایران رو به رشد هستند. این‌که بسیاری از روزنامه‌ها و سایت‌های کشور که خود مطلب تولید می‌کنند، دارای منتقد ثابت هستند؛ نشانه‌ای از همین رشد است. علاوه بر این، مجلات تخصصی هم در دو دهه اخیر تنوع زیادی یافته و با وجود برخی منتقدان گاه مشابه، تفاوت‌های زیادی با هم دارند.

با این آمار و رشد کمی می‌توان انتظار داشت که تنوع نگاه نزد منتقدان زیاد باشد و فهرست‌ها خیلی زود دچار تغییر و دگرگونی شود، اما باز هم نبود فهرست‌های دقیق و قابل اعتنا که بهترین‌های تاریخ سینمای ایرن را نظرخواهی و اعلام کرده باشند، باعث شده که این تنوع و دگرگونی‌های سریع آنچنان به چشم نیاید.

در هر حال باید چنین دگرگونی و رشدهایی باعث بازنگری و بازتعریف مداوم شیوه نقد فیلم و تاریخ سینمای ایران و ارزیابی منتقدان شود و این تغییرات را در این فهرست‌ها به فرض وجود و استمرار درست‌‌شان براحتی می‌توان جستجو کرد.

نقد فیلم در ایران موضوعی پرطرفدار است. هر چند همیشه وانمود شده که جدی گرفته نمی‌شود، اما از داغ‌ترین عرصه‌های فرهنگی و رسانه‌ای کشور بوده است.

همین امروز نگاهی به جنجالی‌ترین و مورد توجه‌ترین بحث‌ها و اخبار فرهنگی، جایگاه نقد فیلم را نشان می‌دهد، البته این بحث‌ها هنوز تأثیر عملی کافی نداشته و به هیچ‌وجه میزانی برای قضاوت روی کیفیت نقد نیست اما بدیهی است منتقدان ایرانی بین علاقه‌مندان و اهالی سینما شهره‌اند و پیگیری می‌شوند هر چند تأثیر عمومی آنها به اندازه شهرت‌شان نیست، اما در هر حال می‌توان گفت نقد فیلم در ایران شکلی پویا داشته و دارد.

با این حساب، فهرست بهترین‌ها از نکاتی است که می‌تواند براحتی در مجلات سینمایی جا بیفتد و مورد اقبال قرار گیرد، مورد رجوع باشد و سینمای ایران را مورد بازاندیشی قرار دهد؛ درست به همان شکل که مثلا فهرست مجله ساید اند ساوند چنین کاری را با تاریخ سینمای جهان و فیلم‌های مطرح و مشهور می‌کند.