صرافی در ایران

این لغت صیغه مبالغه صرف به معنای خرج کردن یا گرداندن است.

پیدایش صرافی به ‌عنوان حرفه

پیدایش صرافی به‌عنوان یک حرفه را می‌توان ناشی از نیاز مردم به تعیین و صحت وزن و عیار مسکوکات گوناگونی دانست که در قرون پیشین رواج داشتند و ناآگاهی از وزن و عیار صحیح آنها می‌توانست زیانبار باشد.

این حرفه از قدیم در ایران رواج داشت؛ ولی از بیش از یکصد سال پیش، همزمان با رشد تجارت داخلی و خارجی، رونق و گسترش بیشتری پیدا کرد به طوری که تا پیش از پیدایش بانکداری در کشورمان، صرافان نه تنها در بیشتر شهرهای ایران نمایندگی داشتند و در تقریبا در سراسر کشور فعالیت می‌کردند، بلکه حوزه فعالیت‌های خود را به بازارهای بین‌المللی (بغداد، هند و روسیه) هم تعمیم داده بودند.

همزمان با تکامل این حرفه، تخصص و تقسیم کار نیز میان آنها نمایان شد به نحوی که بعضی صرفا به مبادله پول می‌پرداختند‌، عده‌ای با عملیات کارگشایی در مقابل وثیقه وام می‌دادند و گروهی نیز بروات را تنزیل می‌کردند و در زمینه معامله اوراق تجاری فعال بودند. در حقیقت فعالیت صرافان بر دو رکن یعنی برات و بیجک مبتنی بود.

بیجک که کلمه‌ای هندی است، سندی بوده که صرافان با صدور آن، ضمن اعلام وصول مبلغ، پرداخت وجه آن را در کوتاه‌مدت یا عندالمطالبه تعهد می‌کردند. قدرت رواج این سند نیز بر حسب میزان شهرت و اعتبار طرف صادرکننده (متعهد) بوده است.

رواج بیجک در صرافی به دلیل توسعه و رونق بازرگانی، قبل از نشر اسکناس بود چون تا سال 1266 که در ایران اسکناس انتشارنیافته بود مسکوکات فلزی تنها وسیله مبادله و فعل و انفعال پولی بوده است، بنابراین بیجک علاوه بر آن‌که سود سرشاری عاید صرافان می‌کرد وسیله ای برای رفع مضیقه پولی بازار نیز بوده است.

هر تاجر با صراف خود کار می‌کرد و برات‌های وعده‌داری بر عهده او صادر می‌کرد که نزد همان صراف قابل تنزیل بود. افزون بر این، تمام‌ نقل و انتقال‌های پولی میان شهرهای ایران یا خارج به دست صرافان انجام می‌شد.

محدود‌سازی صرافان

صرافی در ایران با وجود تکامل خود در حدود بیش از یکصد سال پیش، با رقابت شدید دو بانک فعال آن زمان در کشورمان (که علاوه بر آشنایی با فنون جدید بانکداری با حمایت دولت‌های روسیه، انگلیس و ایران نیز برخوردار بودند) روبه‌رو شد، طوری که در سال‌های بعد از آن، بسیاری از صرافان به ورشکستگی کشانده شدند و دیگر هیچگاه نتوانستند نقش پیشین خود را باز یابند. طی چند دهه اخیر، صرافان بیشتر در زمینه دادوستد مسکوکات طلا و نقره و ارزهای خارجی و به طور محدود، در زمینه اعطای وام‌های کوچک، فعالیت کرده‌اند.

صرافی نوین در ایران

اکنون، صرافی در کشورمان با استفاده از شیوه‌ها و ابزار روز دنیا به کار خود ادامه می‌دهد. صرافان امروزین، با استفاده از ابزار دیجیتال و نرم افزارهای رایانه‌ای، کارشان را دنبال می‌کنند.

با توجه به این‌که قالب عملیات صرافی‌ها و خدمات مربوط در دو حوزه نقدی (مبادله ارزی به صورت مسکوکات و اسکناس) و حواله (مبادله ارز به عهده دیگران) انجام می‌شود، نرم افزارهای صرافی با دو رویه متفاوت تحلیل و نگارش‌شده ذیل مورد استفاده قرار می‌گیرند:

1 ـ نگارش ارز کالایی

متداول‌ترین نگارش نرم‌افزار صرافی در ایران است که مبانی استانداردهای حسابداری ایران و دستورالعمل‌ها و توصیه‌های بانک مرکزی درخصوص قوانین ضد پولشویی در آن رعایت شده ‌است و غالبا در شرکت‌های صرافی‌ که از نظر تعدد (نه از مبلغ) عملیات نقدی دارند مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این نگارش، صراف، بازرگان ارز تلقی می‌شود و ارز نیز جایگاهی کالایی دارد؛ بنابراین درآمد اصلی، مجموعه فروش ارز و هزینه اصلی، بهای تمام شده ارز فروخته شده است که به یکی از روش‌های ارزشیابی موجودی کالا (از قبیل روش‌های میانگین AVG، اولین صادره از اولین وارده FIFO و اولین صادره از آخرین وارده LIFO) در نرم‌افزارها محاسبه می‌شود.

2 ـ نگارش ارز نقدینگی

این نگارش برمبنای تئوری ارز ـ نقدینگی با رویکرد رهنمودی استاندارد حسابداری ایران درخصوص ورود ارزش‌های جاری در محاسبات مربوط به ارز و نیز دستورالعمل‌ها و توصیه‌های بانک مرکزی درخصوص قوانین ضدپولشویی طراحی شده‌ است.

در این ویرایش، بیشتر به ماهیت نقدی ارز به نسبت ماهیت کالایی آن توجه شده‌ است به این معنا که در این روش، صراف بانکدار تلقی شده ‌است؛ بنابراین عملیات کاربر به نحو محسوسی آسان‌تر خواهد بود.

بویژه در بخش حوالجات ارزی (Remittance) علاوه بر افزایش کنترل‌های داخلی سیستم، سرعت عمل کاربر بسیار ارتقا پیدا کرده‌ است.

این تغییر نگرش، به طور ویژه درگزارش‌های مالی و مدیریتی سیستم صرافی ارز نقدینگی مشهود است، توجه به شاخص‌های روزانه نرخ ارز (Fair Value) و نرخ معاملاتی (Position Value) آن و تاثیرشان بر ثبت رویدادهای مالی، نمونه‌هایی از این تفاوت‌ها هستند.

استفاده از نگارش TBES در شرکت‌های صرافی پیشنهاد می‌شود که عمده فعالیت‌شان از نظر توزیع حجمی (از نظر تعدد نه از مبلغ) بیشتر حواله ‌است.

در این نگارش، خرید و فروش ارز، عامل درآمدی نبوده بلکه کارمزدهای دریافتی بابت خدمات ارزی و تغییر نرخ مرجع ارز، عامل درآمد اصلی صرافی است.

مجید عباسقلی - گروه اقتصاد