عدسی عضوی است محدب الطرفین، قابل انعطاف، بدون رگ و شفاف با قطر ۹ میلیمتر و ضخامت ۴میلیمتر که ما بین مایع زلالیه و زجاجیه چشم قرار دارد و توسط زنولها به شیارهای بین جسم مژگانی اتصال دارد. عدسی در پشت مردمک واقع شده است و عمل تطابق و متمرکز کردن نور بر روی شبکیه را انجام میدهد.
در هنگام مطالعه، عدسی با تغییر انحنا خود این امکان را ایجاد مینماید که بتوانیم اجسام نزدیک را بخوبی ببینیم. این قابلیت از سن ۴۰ تا ۴۵سالگی به بعد، کاهش مییابد و بنابراین پیر چشمی عارض میگردد، بدین معنا که برای دید نزدیک و مطالعه نیاز به عینک جداگانه خواهد بود. هرگاه فردی به نزدیک نگاه میکند، انقباض عضله سیلیاری، کشش عدسی را کم میکند و لذا عدسی کرویتر شده و قدرت انکساری بیشتری پیدا میکند و تصویر جسم نزدیک را بر شبکیه میاندازد (عمل تطابق). در نگاه به دور عکس این حالت اتفاق میافتد. با پیر شدن و کاهش حالت ارتجاعی عدسی، قدرت تطابق آن کاهش مییابد و فرد تار میبیند. این همان حالتی است که به آن پیر چشمی گفته میشود.
عدسی یا لنز چشم، مثل لنز دوربین عکاسی کار میکند و نور را بر روی پرده شبکیه چشم که در عقب چشم قرار دارد، متمرکز میکند. همچنین عسی چشم طوری نور را متمرکز میکند که هم اشیاء دور و هم اشیاء نزدیک روی شبکیه بیفتد؛ در نتیجه انسان هم دور و هم نزدیک را واضح میبیند. این پدیده را تطابق میگویند.
آب مروارید یا کاتاراکت به کدورت عدسی طبیعی چشم، گفته میشود. عدسی عمدتا از آب و پروتئین ساخته شده است. پروتئینها به طرز ظریفی قرار گرفتهاند که باعث شفافیت عدسی میشود و در نتیجه نور از لابلای آنها عبور میکند. اما با پیشرفت سن؛ بعضی از این پروتئینها تغییر ماهیت داده و بهم چسبیده و باعث کدر شدن بعضی از نواحی کوچک درعدسی میشوند. این پدیده کاتاراکت یا آب مروارید نامیده میشود و با گذشت زمان این نواحی بزرگتر شده و باعث کاهش بینائی میشود.
در مراحل اولیه که تنها بخش کوچکی از عدسی کدر شده است، شاید آب مروارید مشکلی ایجاد نکند، اما در بیشتر مواقع این روند ادامه مییابد و بخش بزرگی از عدسی کدر میشود و بینایی را مختل میسازد. سرعت پیشرفت آب مروارید در بین افراد مختلف متفاوت است، آب مروارید ناشی از افزایش سن به تدریج در طی چند سال پیشرفت مینماید. آب مروارید در افراد جوان و افراد دیابتی ممکن است به سرعت در طی چند ماه پیشرفت نماید ولی سرعت پیشرفت آب مروارید در هر فرد را نمیتوان دقیقا پیشگویی کرد.
علل زمینهای آب مروارید
آب مروارید ناشی از افزایش سن
آب مروارید ناشی از افزایش سن شایعترین نوع آب مروارید است درصد زیادی از افراد به آن مبتلا میشوند و با افزایش سن شیوع آن افزایش مییابد.
آب مروارید ناشی از سایر بیماریها
این نوع آب مروارید در افرادی که بیماریهای مشخص دیگری از جمله دیابت (بیماری قند) دارند دیده میشود. گاهی بروز آب مروارید در رابطه با مصرف طولانی مدت بعضی از داروها مثل کورتونها میباشد.
آب مروارید ناشی از ضربه
گاهی بلافاصله پس از صدمات چشمی و گاهی سالها بعد از آن دیده میشود.
آب مروارید مادر زادی
بعضی از بچهها با آب مروارید به دنیا میآیند یا اینکه در کودکی به آن مبتلا میشوند که معمولا در هر دو چشم است.
علائم و نشانههای آب مروارید
کدورت عدسی در ابتدا کوچک بوده وتأثیرچندانی بر بینائی شما ندارد ولی این کاهش بینایی کم کم بیشتر میشود. شما ممکن است حس کنید که بینائیتان اندکی تار شده است و مثل این است که از پشت شیشه اشیاء را میبینید. ممکن است نور خورشید و لامپها درخشندهتر و پخش و اذیت کننده باشد. همچنین ممکن است هنگام رانندگی در شب، نور چراغ ماشینهای روبروخیره کنندهتر از قبل باشد. رنگها نیز شفافیت قبلی را ندارند.
علائم و نشانههای آب مروارید ارتباط مستقیمی با نوع آب مروارید دارد. در یکی از انواع اب مروارید در مراحل ابتدایی، مدتی بینائی نزدیک فرد ممکن است بهتر شود که اصطلاحا به آن دید ثانویه میگویند. متأسفانه این بهبود دید نزدیک دوام چندانی ندارد وبا بدتر شدن کاتاراکت از بین میرود. در یکی دیگر از انواع اب مروارید ممکن است تا مراحل پیشرفته علامت قابل توجهی وجود نداشته باشد و یا فرد از خیرگی ناشی از نور بخصوص در شب شاکی باشد.
به طور کلی شایعترین علائم آب مروارید عبارتند از:
تار شدن یا محو شدن بینایی
حساس شدن به نور
درخشندگی زیاد نور اتومبیلها در شب، خیرگی و پخش نور چراغها و نور آفتاب، دیدن هاله اطراف چراغها، کاهش دید در نور شدید آفتاب
کم رنگ شدن یا محو شدن رنگها
دو بینی یا چند بینی (که با افزایش شدت آب مروارید وضعیت بدتر میشود)
افزایش دید نزدیک، تغییر مداوم شماره عینک و یا لنز تماسی
این علائم میتواند ناشی از سایر بیماریهای چشمی نیز باشد، پس اگر دچار هر یک از این علائم شدید حتما به چشم پزشک مراجعه کنید.
برای تشخیص آب مروارید باید معاینه کامل چشم پزشکی توسط چشم پزشک متخصص انجام شود
درمان آب مروارید یا کاتاراکت
در مراحل اولیه بعضی از انواع آب مروارید، وضعیت بینایی با استفاده از عینک ممکن است به طور موقت بهتر شود. دارو، قطره، ورزش یا عینک مانع بروز یا بهبود آب مروارید نمیشوند و هنوز جراحی تنها راه درمان است که شامل خارج کردن عدسی کدر شده و جایگزینی آن با عدسی مصنوعی است.
بسیاری از مردم تصور میکنند که کاهش بینائی جزء لاینفک پیری است؛ در حالی که عمل آب مروارید بسیار آسان، کم خطر و بیدرد است. عمل جراحی آب مروارید عملی بسیار موفق است و سالانه حدود ۵ /۱ میلیون نفر در امریکا و چند صد هزار نفر در ایران تحت این عمل جراحی قرار میگیرند.
زمان عمل با توجه به نیاز و شرایط هر فرد متفاوت است. در افراد مسن که نیاز چندانی به دید کامل ندارند ممکن است دیرتر نیاز به انجام عمل جراحی باشد. به هر حال شما با کمک چشم پزشک در این زمینه تصمیم خواهید گرفت..
آب مروارید زمانی نیاز به جراحی دارد که اختلال بینایی، انجام فعالیتهای شغلی یا روزمره مانند رانندگی، مطالعه و تماشای تلویزیون را مختل کند و نیازی به رسیدن آب مروارید نیست.
آیا آب مروارید میتواند به آب سیاه تبدیل شود؟
بله. در صورتی که به درمان آب مروارید بیتوجهی شود و آب مروارید خیلی پیشرفته شود میتواند تبدیل به آب سیاه شود که در این صورت علاوه بر صدمات جبران ناپذیرعمل جراحی نیز مشکلتر میشود.
جراحیهای کاتاراکت
تصمیم برای انجام جراحی آب مروارید فقط پس از توافق شخص و چشم پزشک او امکان پذیر است. در واقع تصمیم برای انجام این جراحی بستگی به این موضوع دارد که کدر شدن عدسی و تار شدن دید و سایر علائم آبمروارید به چه میزان فعالیتهای روزانه فرد مانند بالا رفتن از پله، خواندن روزنامه و برچسبهای روی مواد و داروها، رانندگی کردن، تماشای تلویزیون، باغبانی کردن و یا سایر فعالیتهای او را مختل میکند. این باور که انجام جراحی آب مروارید بهتر است فقط بعد از رسیدن عدسی انجام شود، باور نادرستی است. در واقع در گذشته که تکنیکهای جراحی پیشرفته نبوده و انجام این عمل عوارض زیادی را برای فرد ایجاد میکرد، پزشکان ترجیح میدادند انجام این جراحی را تا حد امکان به تعویق بیندازند. اما امروزه با پیشرفت تکنیکها، چشم پزشکان بر این باورند که نیازی به این تاخیر نیست وبهتر است آب مروارید در مراحل زودتر و قبل از سفت شدن زیاد عدسی انجام گیرد، زیرا در عدسیهای خیلی سفت انرژی زیادی از امواج مافوق صوت باید به کار گرفته شود تا آب مروارید به روش فیکو از چشم خارج گردد، بنابراین احتمال صدمه به قرنیه نیز بیشتر میشود. آب مروارید در افراد جوان و افراد دیابتی سریعا پیشرفت کرده و به مرحله عمل میرسد.
چه روشهایی برای جراحی آب مروارید وجود دارد؟
عمل جراحی آب مروارید به طور کلی به دو شکل انجام میشود:
۱. عمل آب مروارید به روش داخل کپسولی یا اینترا کپسولار کاتاراکت اکسترکشن
۲. عمل آب مروارید به روش خارج کپسولی یا اکسترا کپسولار کاتاراکت اکسترکشن
درعمل آب مروارید به روش داخل کپسولی؛ عدسی به همراه کپسول احاطه کننده آن از چشم خارج میشود و در نتیجه جائی برای کارگذاری لنز داخل چشمی باقی نمیماند. این روش در حال حاضر تقریبا کنار گذاشته شده و فقط در موارد خاصی؛ مثلا زمانی که لنز دچار نیمه در رفتگی است و امکان حفظ کپسول عدسی وجود ندارد، بکار میرود
در عمل آب مروارید به روش خارج کپسولی؛ پس از باز کردن قسمت قدامی کپسول عدسی، محتویات آن خارج شده و در نتیجه از محفظه کپسول عدسی میتوان به عنوان محل کارگذاری لنز داخل چشمی استفاده کرد. این روش خود به دو شکل: ۱- با برش بزرگ و ۲- با برش کوچک؛ انجام میشود
در عمل آب مروارید به روش خارج کپسولی با برش بزرگ؛ محل اتصال قرنیه به صلبیه (لیمبوس) حدود ۹ تا ۱۱ میلی متر باز میشود و پس از باز کردن کپسول قدامی، هسته عدسی خارج میشود و پس از شستن مواد باقیمانده عدسی، لنز داخل چشمی کار گذاشته میشود و محل برش با ۵ تا ۶ عدد بخیه بسته میشود. حدود دو تا سه ماه بعد بخیهها برداشته میشوند. پس حدود دو تا سه ماه طول میکشد تا بینائی به حد نسبتا طبیعی برسد. بنابراین عیب اصلی این روش را میتوان در طولانی بودن دوره نقاهت آن دانست. از آنجایی که با این روش معمولا مقداری آستیگماتیسم ایجاد میشود؛ ممکن است بینایی صد در صد نشده و برای اصلاح آن نیاز به عینک دور باشد.
در عمل آب مروارید به روش خارج کپسولی با برش کوچک؛ از برش حدود ۳ میلی متری برای خارج کردن محتویات عدسی استفاده میشود. به این معنی که هسته عدسی در داخل چشم خرد شده و سپس از طریق ساکشن از چشم خارج میشود.
این روش خود به دو نوع است. ۱- تکنیک فیکو امولسیفیکیشن: که برای خرد کردن هسته عدسی از انرژی ماوراء صوت (اولتراسوند) کمک میگیرد. ۲-تکنیک فیکو لیزر: که برای خرد کردن هسته عدسی از انرژی لیزر کمک میگیرد.
هم اکنون در تمام دنیا در بیش از ۹۷درصد موارد از انرژی ماوراء صوت استفاده میشود؛ زیرا این روش قدرت و کارایی بهتری دارد. بخصوص زمانی که آب مروارید پیشرفته بوده و در نتیجه هسته عدسی سفت باشد روش فیکو لیزر قابل انجام نیست. در واقع این روش به علت عدم کارایی عملا در دنیا منسوخ شده است. در ایران نیز تقریبا در صد در صد موارد از روش فیکوامولسیفیکیشن اولتراسوند (اصطلاحا به آن فیکو میگویند) استفاده میشود؛ ولی از آنجائی که در تصور عموم، لیزر دقت بالایی دارد، این روش بنام روش لیزری مطرح میشود. البته ذکر این نکته ضروری است که گاهی اوقات پس از گذشت مدتی از عمل آب مروارید ممکن است کپسول عدسی کدر شده و باعث تاری دید شود که ما بطور معمول از انرژی لیزر برای باز کردن کپسول (و مسیر دید) استفاده میکنیم که به این کار لیزر کپسولوتومی میگوئیم
تقریبا بطور همزمان تحول مهم دیگری در طراحی و کیفیت لنزهای مصنوعی داخل چشمی بوقوع پیوست واستفاده از عدسیهای مصنوعی تاشونده مرسوم شد. اخیرا لنز هائی طراحی شدهاند (موسوم به لنزهای با خاصیت تطابق) که با مکانیسمهای مختلفی دید نزدیک را نیز تا اندازه قابل توجهی بهبود میبخشند و در نتیجه فرد علاوه بر بینائی خوب دور، بدون نیاز به عینک مطالعه، نزدیک را هم خوب میبیند.
بنابراین بارزترین حسن عمل جراحی آب مروارید با برش کوچک، کاهش میزان آستیگماتیسم ایجادشده در اثر عمل جراحی و دوره نقاهت و بازگشت بینایی بسیار کوتاه است.
پیشرفتهترین روش عمل جراحی در دنیا عمل فیکو با استفاده از قطره بیحسی و بدون نیاز به تزریق آمپول بیحسی و یا بیهوشی عمومی است. در این روش مدت زمان عمل بسیار کوتاه بوده و نیازی به پانسمان چشم نیست و بیمار بلافاصله پس از عمل مرخص میشود و از روز بعد به کار و زندگی عادی برمی گردد.
تکنیک عمل فیکو چگونه است؟
به طور کلی عمل آب مروارید شامل خارج کردن عدسی کدر شده و در اغلب موارد کار گذاشتن لنز مصنوعی داخل چشمی به جای عدسی طبیعی چشم است. با این وجود در بعضی شرایط نادر ممکن است لنزی داخل چشم کارگذاشته نشود.
متداولترین برش ایجاد شده برای انجام این عمل، یک برش ۳ میلیمتری، یعنی برشی کمتر از ۳/۱ سانتیمتر است. این برش به دلیل کوچک بودن معمولا احتیاجی به بخیه و ترمیم ندارد و پس از عمل خودبه خود بهبود مییابد.
جراح سپس یک دریچه دایرهای در کپسول عدسی- غشای بسیار نازکی که عدسی را میپوشاند ایجاد کرده که این فرآیند کپسولورکسیس capsulorhexis نامیده میشود این عمل به دقت بسیار زیادی نیاز دارد زیرا ضخامت کپسول عدسی ۱۰۰۰ /۴ میلیمتر است.
در روش Phacoemulsification از امواج اولترا سونیک (مافوق صوت) برای شکستن عدسی به ذرات ریزتر استفاده میشود. این ذرات سپس با کمک یک لوله مکشی بیرون آورده میشوند. قسمت خلفی (عقبی) کپسول عدسی دستنخورده در جای خود باقی میماند تا عدسی مصنوعی بر روی آن کار گذاشته شود.
روش Extracapsular cataract extraction (بدون استفاده از امواج مافوق صوت) زمانی به کار میرود که عدسی بسیار سفت شده باشد و امواج به کار رفته در Phacoemulsification قادر به شکستن آن به ذرات ریزتر نباشند. در این روش برشی در حدود ۱۰ میلیمتر در چشم ایجاد میشود و هسته عدسی به صورت یک تکه خارج شده و برش ایجاد شده نیاز به بخیه دارد.
در عمل فیکو عدسی داخل چشمی به صورت تاشو بوده و از طریق منفذ کوچک ایجاد شده به داخل چشم فرستاده میشود. این عدسی در مجاورت کپسول خلفی باز شده و اندازه اپتیک آن به ۶ میلیمتر میرسد و به وسیله بازوهای کناری که به آنها haptic گفته میشود در داخل کپسول، محکم قرار میگیرد. معمولا برای ثابت نگاه داشتن عدسیها در داخل چشم احتیاجی به بخیه وجود ندارد.
در حین جراحی چه اتفاقاتی میافتد؟
این جراحی در شرایط فعلی و با پیشرفت تکنیکهای جراحی یک عمل سرپائی بوده و احتیاج به هیچ آمادگی خاصی نیست، اگرچه انجام یک سری آزمایشات روتین و مشاوره قلب و عروق قبل از آن الزامی است. اغلب از بیماران خواسته میشود که ۱ ساعت قبل از جراحی در بیمارستان حاضر شوند. قبل از جراحی از قطرههای چشمی برای کاهش درد، کاهش التهاب، کاهش احتمال خطر عفونت و برای بازکردن کامل مردمک استفاده میشود. برای انجام این جراحی معمولا از بیحسی موضعی استفاده میشود. در حین این عمل فرد کاملا بیدار و هوشیار است اما ممکن است بنا به درخواست بیمار یا صلاح دید پزشک از داروهای آرام بخش ضعیف و یا حتی از بیهوشی عمومی استفاده شود. معمولا از فرد خواسته میشود که در حین عمل به نور میکروسکوپ جراحی نگاه کند. این جراحی معمولا ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول میکشد و پس از آن بیمار برای ۱ ساعت تحت مراقبت بوده و سپس میتواند به منزل رود.
بعد از جراحی چه اتفاقی میافتد؟
معمولا از بیمار خواسته میشود که همان روز یا روز بعد برای بررسی مجدد چشم به پزشک مراجعه کند. بسته به نوع جراحی به کار رفته و تصمیم پزشک ممکن است از فرد خواسته شود که از پوشش محافظ به خصوص در هنگام خواب استفاده کند. در چند هفته اول پس از جراحی شخص نباید چشمان خود را مالش داده و همچنین از وارد کردن فشار برروی آنها باید خودداری کند. برای بیمار، قطرههای چشمی ضد التهاب و آنتی بیوتیک تجویز میشود و سپس درمدت ۱ ماه بعد از عمل این داروها به تدریج قطع میشوند.
معمولا روز عمل یا روز بعد از عمل او میتواند فعالیتهای معمول خود مانند خواندن کتاب و تماشای تلویزیون را انجام داده اما برای ارزیابی دید و تعیین نمره عینک جدید باید بین ۳ تا ۴ هفته صبر کند. اکثر بیماران بعد از عمل، جهت مطالعه نیاز به عینک داشته اما در ۹۰% موارد برای دید دور دیگر نیازی به عینک ندارند.
عوارض بعد از جراحی کدامند؟
با وجود اینکه جراحی آب مروارید یکی از کم عارضهترین عملهای جراحی میباشد، به ندرت ممکن است مشکلاتی نیز پدید آید. این عوارض میتواند از ازدست دادن بینائی تا یک التهاب خفیف متغیر باشد. به طورکلی از دست دادن بینائی بسیار نادر بوده اما ممکن است به دلیل التهاب یا خونریزی چشمی در حین عمل یا جداشدگی شبکیه که ممکن است ماهها یا سالها پس از جراحی رخ دهد اتفاق بیافتد. اغلب عوارض جزئی بوده مانند تورم قرنیه یا شبکیه، افزایش فشار داخل چشم و پلک ملتهب که با تجویز دارو بهبود مییابد. ۹۸% موارد جراحیهای آب مروارید بدون به وجودآمدن عارضهٔ خاصی با موفقیت انجام میشود و در ۹۵% موارد دید فرد بهتر میشود. در اشخاصی که دید آنها بعد از جراحی بهتر نمیشود معمولا یک بیماری زمینهای چشمی مانند دژنرسانس وابسته به سن ماکولا، رتینوپاتی دیابتی یا بیماریهای دیگری وجود دارد.
اگر عدسی هر دو چشم کدر شده باشد آیا عمل آنها در یک جلسه صورت میگیرد؟
معمولا در این حالت، جراح در دو جلسه مختلف این عمل را برای چشمها انجام میدهد. در واقع جراح صبر میکند تا فرآیند ترمیم چشم عمل شده انجام شود و سپس جراحی چشم دوم را انجام خواهد داد. بین عمل دو چشم میتواند بین ۱ تا ۳ هفته فاصله گذاشته شود.
انجام چه آزمایشاتی قبل از عمل جراحی لازم است؟
جدای از معاینات معمول قبل از عمل چشم پزشک معمولا قبل از جراحی با استفاده از سونوگرافی (امواج مافوق صوت) و یا دستگاه IOLMaster اندازه و شکل چشم شما را دقیقا ارزیابی میکند تا بتواند قدرت عدسی داخل چشمی مورد نیاز را مشخص کند.
در صورت وجود عیوب انکساری، آیا استفاده از لنزهای داخل چشمی باعث اصلاح عیوب انکساری خواهد شد؟
در بیمارانی که نزدیک بینی یا دوربینی قابل توجهی دارند، با افزایش دقت دستگاههای اندازه گیری و محاسبه نمره لنز داخل چشم، بیش از ۹۰% بیماران، بعد از عمل در محدودهای قرار میگیرند که جهت دید دور احتیاجی به عینک ندارند. در بیمارانی که دارای آستیگماتیسم قابل توجهی هستند، بایستی از برشهای خاصی ضمن عمل یا عدسیهای داخل چشمی توریک (جهت اصلاح آستیگماتیسم) استفاده نمود ولی درهرصورت احتمال باقیماندن بخشی از آستیگماتیسم در این بیماران وجود دارد.
آیا ظاهر چشمان فرد بعد از عمل آبمرواید تغییر خواهد کرد؟
خیر. بعد از عمل آب مروارید ظاهر چشمان فرد تغییر نخواهد کرد. یعنی سایر افراد، با نگاه کردن به چشم بیمار متوجه انجام عمل آب مروارید در آن نخواهند شد. تنها تفاوت در این است که ممکن است عدسی داخل چشمی به دلیل شفافیت زیادی که دارد باعث انعکاس نور شده درخشانتر از عدسی خود بیمار باشد.
Second Cataract یا aftercataract یا آب مروارید ثانویه چیست؟
این حالت زمانی اتفاق میافتد که قسمت خلفی کپسول عدسی که برای حفاظت از لنز داخل چشمی کارگذاشته شده در چشم در محل خود باقی مانده است تیره شده و باعث ایجاد کدورت بینائی میشود. این حالت که کدر شدن کپسول خلفی نیز نامیده میشود ممکن است که ماهها یا سالها بعد از جراحی آب مروارید اتفاق بیافتد و امروزه با بهبود تکنیکهای عمل جراحی و تغییراتی که در طراحی لنزهای داخل چشمی صورت گرفته است، بروز این مشکل به اندازه قابل توجهی نسبت به گذشته کاهش یافته است. در حالی که در زمان استفاده از لنزها و تکنیکهای قدیمی تا ۵۰% بیماران نیاز به کپسولوتومی داشتهاند، امروزه کمتر از ۱۰% بیماران بعد از عمل کاتاراکت نیاز به این جراحی دارند. علت این کدورت، رشد سلولهای کپسول خلفی میباشد. درمان کدورت کپسول خلفی ساده و سریع است. برای درمان این حالت از YAG laser capsulotomy استفاده میشود که در این تکنیک از لیزر برای بازکردن منفذی در کپسول استفاده میشود تا به نور وارد شده به چشم اجازه عبور بدهد. Capsulotomy به معنای برش و ورود به کپسول و YAG مخفف Yttrium-aluminum-garnet نوع دستگاه لیزر است.
انجام این تکنیک که یک عمل سرپائی است معمولا کمتر از ۵ دقیقه طول میکشد. بعد از آن معمولا شما در حدود ۱ ساعت در مطب پزشک میمانید تا ایشان مطمئن شوند که فشار چشم شما افزایش نیافته است|دکتر ابوالفضل رحیمی -متخصص چشم|
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد