خود مراقبتی در برابر خود درمانی

جام‌جم‌سرا: جراح با خونسردی می‌گوید: «لطفا اتومبیل را روشن کنید.» مکانیک با پوزخند این کار را انجام می‌دهد. جراح ادامه می‌دهد: «حالا لطفا موتور را پیاده کنید.» مکانیک با تعجب می‌گوید: «الان که نمی‌توانم، چون موتور روشن است.» جراح می‌گوید: «خب فرق من و شما هم روشن شد»!

در سال‌های اخیر گسترش نشریات مربوط به سلامت، برنامه‌های تلویزیونی پزشکی و بخصوص اینترنت باعث شده تا اطلاعات پزشکی براحتی در اختیار همه قرار بگیرد و افراد با احساس کوچک‌ترین مشکلی جستجوی کوتاهی در اینترنت انجام دهند و زیر و بم فلان بیماری را درآورند. این مسأله باعث رواج پدیده خوددرمانی شده است. شاید ماجرا در ظاهر آن قدرها هم بد به نظر نرسد، اما اگر بدانید بر اساس آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی سالانه 5/1 میلیون نفر در سراسر جهان در اثر خوددرمانی کارشان به اورژانس می‌کشد و از این تعداد حدود صد هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند، شاید با دید دیگری به ماجرا نگاه کنید. این فاجعه کاملا قابل پیشگیری است، البته به شرط اینکه خودمراقبتی را با خوددرمانی اشتباه نگیریم.

به گفته دکتر علی مختاری، پژوهشگر، حوزه پزشکی پدیده خوددرمانی بیشتر با مصرف خودسرانه دارو شناخته می‌شود. سال‌هاست بعضی داروها بدون نیاز به نسخه پزشک فروخته می‌شوند که این مسأله باعث افزایش مصرف آنها در کشور شده است؛ برای مثال شربت آلومینیوم ام‌جی‌اس که بیشتر برای رفع سوءهاضمه و به اصطلاح ترش‌کردن استفاده می‌شود، در درازمدت ممکن است مشکلات کلیوی ایجاد کند و حتی کار به نارسایی کلیوی بکشد. به طور کلی از دید پزشکان خوددرمانی خطرهای بسیاری دارد که چند مورد از مهم‌ترین آنها شامل موارد زیر است:

مصرف داروی اشتباه به دلیل شبیه بودن اسامی آنها

به گفته دکتر مختاری، بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی 25 درصد مصرف اشتباه و خودسرانه داروها در اثر شبیه بودن اسامی آنها رخ می‌دهد. وقتی فرد بدون نسخه پزشک به داروخانه مراجعه می‌کند، ممکن است اسم دارو را به دلیل هم‌آوا بودن با داروی دیگری اشتباه بگوید. اگر این دارو جزو داروهایی باشد که فروشش بدون نسخه پزشک مجاز است، فرد به‌راحتی خود را در معرض خطرات جانبی داروی دیگری قرار می‌دهد. البته پزشکان داروساز متصدی داروخانه‌ها حواس‌شان جمع است و معمولا دلیل درخواست فلان دارو را از فرد می‌پرسند و تا مطمئن نشوند دارو را به آنها نمی‌فروشند؛ اما ممکن است فرد از مسیر دیگری دارو را تهیه کند. برای مثال داروی پاکسل که ضدافسردگی است ممکن است با تاکسل که داروی ضدسرطان است اشتباه شود. فروش این دو دارو بدون نسخه پزشک ممنوع است، اما اگر فردی آن را از مسیر دیگری تهیه کند یا از داروهای اقوام و دوستانش استفاده کند تکلیف چیست؟

مصرف همزمان داروهایی که عوارض جانبی یکدیگر را تشدید می‌کند

دکتر حسام ابوطالبی، پزشک در این خوددرمانی می‌گوید: عمومی، هیچ دارویی بدون عوارض نیست و هر یک عوارض جانبی خود را دارند و تنها در تعداد و شدت این عوارض با هم متفاوتند. ماجرا وقتی وخیم می‌شود که فردی ناآگاهانه و خودسرانه داروهایی را با هم مصرف کند که عوارض جانبی یکدیگر را تشدید می‌کنند. دو مورد از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین این عوارض بالا رفتن فشار خون و سرگیجه واقعی هستند. یکی از داروهای رایج وارفارین یا داروی رقیق‌کننده خون است که احتمال تداخل دارویی و تشدید عوارض جانبی آن با داروهای دیگر بسیار بالاست. کوچک‌ترین اشتباه در مصرف این دارو عوارض جدی و کشنده‌ای مانند آریتمی‌ و سکته قلبی به دنبال دارد.

اوردوز کردن به دلیل ترکیب داروهای مشابه برای ​اثربخشی بیشتر

یک باور عمومی؛ اگر داروهای مشابه را با هم مصرف کنید، نتیجه بهتری می‌گیرید. منطقی به نظر می‌رسد؛ نه؟ داروهایی که یک کارکرد دارند اگر با هم مصرف شوند، قدرت تاثیرگذاری بیشتری خواهند داشت. واقعیت تلخ‌تر از این حرف‌هاست. این باور نه تنها درست نیست؛ بلکه بسیار خطرناک و حتی کشنده است؛ نمونه‌اش هم هیت لجر، بازیگر معروف نقش ژوکر در فیلم شوالیه سیاه که جانش را در اثر این اشتباه از دست داد. شاید دو دارو در ظاهر آرامبخش باشند، اما یکی برای تسکین درد و دیگری کاهش اضطراب تولید شده است. مصرف همزمان این دو دارو شاید عواقب مرگباری به دنبال داشته باشد، شاید باور نکنید، اما مصرف داروهای معمولی و در ظاهر بی‌خطری مانند داروهای آنتی‌هیستامین (برای مثال دیفن‌هیدرامین)، داروهای ضدسرفه و ضدسرماخوردگی و قرص‌های خواب در صدر این نوع اشتباه در مصرف داروها قرار دارند. ترکیب این داروها با هم یکی از عوامل مرگ و میر، به‌خصوص در سنین زیر 30 سال است.

مصرف دوز اشتباه

به گفته دکتر پیام طریقی، پزشک عمومی دارای PhD مدیریت خدمات بهداشتی درمانی، یکی از رایج‌ترین اشتباه‌ها در خوددرمانی مصرف دوز اشتباه داروهاست: «احتمال زیادی دارد بعضی افراد، به‌خصوص سالمندان، در مصرف دوز داروها اشتباه کنند؛ برای مثال دور مجاز 1.0 میلی‌گرم را 10 میلی‌گرم بخوانند. همین اشتباه به ظاهر ساده ممکن است عوارض جانبی آن دارو را 10 برابر افزایش دهد.

مشکل رایج دیگر اشتباه گرم دوز میلی‌گرم با میکروگرم و یکی شمردن آنهاست؛ درحالی‌که دوز دارو را هزار برابر بیشتر می‌کند. این مساله در افراد دیابتی که انسولین مصرف می‌کنند بیشتر دیده می‌شود.

اشتباه رایج دیگر تعداد دفعات مصرف بیشتر داروهاست؛ برای مثال فردی به دلیل درد زیاد، مسکنی را که حداکثر باید دو بار در روز مصرف شود، چهار بار در روز مصرف کند.

اهمیت خودمراقبتی

برخلاف خوددرمانی که انجامش به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود، خودمراقبتی لازمه زندگی سالم است؛ برای مثال اگر فردی با اراده‌ای قوی به سیگار نه بگوید، از فست‌فودها دوری کند یا مصرف‌شان را به حداقل میزان ممکن برساند، از کرم‌های ضدآفتاب به‌طور مرتب استفاده کند، خواب منظم داشته باشد، ورزش را در برنامه روزانه‌اش بگنجاند و... بدون شک زندگی سالم‌تری از کسی دارد که به این مسائل بی‌توجه است. برای نمونه، توصیه می‌کنند خانم‌ها روش‌های معاینه سینه‌ را یاد بگیرند و در فواصل زمانی مشخص در خانه انجام دهند. این کار در کنار انجام آزمایش‌ها و تصویربرداری‌های سالانه ماموگرافی و سونوگرافی در خانم‌های بالای 45 سال، تاثیر قابل‌توجهی در غربالگری سرطان سینه و شناسایی زودهنگام آن دارد. همچنین توصیه می‌شود افراد علاوه بر رعایت روش‌های مراقبت از پوست، روش‌های معاینه آن را نیز یاد بگیرند و حواس‌شان به خال‌های بدن‌شان باشد و هر گونه تغییر در تعداد، رنگ، تقارن و شکل آنها را مدنظر قرار دهند تا از ابتلا به سرطان پوست در امان بمانند یا آن را در مراحل اولیه شناسایی کنند.

البته این رشته سر دراز دارد که در این مقال نمی‌گنجد، اما اگر می‌خواهیم بیشتر سالم و سرحال بمانیم و کمتر کارمان به دوا و دکتر بکشد باید یک اصل را فراموش نکنیم: با خود مهربان بودن و رحم کردن به خود.

هیچ کس جز خود فرد نمی‌تواند ضامن سلامت او باشد و از وی محافظت کند. فقط کافی است تفاوت خوددرمانی با خودمراقبتی را بداند و از اولی دوری و با دومی دوستی کند.

سوادا مارکاریان